Kıbrıs qətliamı — 1950-ci illərdən başlayaraq, xüsusilə 1963–1974-cü illər arasında Kıbrısda yaşayan Türk xalqına qarşı Yunanıstan mənşəli Enosis【1】 idealı çərçivəsində həyata keçirilmiş sistemli zülm, zorakılıq, təzyiq, etnik təmizləmə və soyqırımı hərəkətlərinin ümumi adıdır.
Tarixi Arxa Plan
Kıbrıs Adası 1571-ci ildə Osmanlı İmperiyası tərəfindən ələ keçirilmiş və təxminən 300 il boyunca Osmanlı hakimiyyəti altında qalmışdır. Bu dövr ərzində Kıbrıs, ara-sıra qismən gərginliklər yaşansa da, ümumilikdə türklərlə rumların sülh içində yaşadığı kosmopolit bir bölgə olmuşdur. Lakin 1878-ci ildə adanın İngiltərəyə icarəyə verilməsi və I Dünya Müharibəsindən sonra faktiki olaraq İngilis koloniyasına çevrilməsi ilə adadakı tarazlıq türklərin əleyhinə pozulmağa başlamışdır.
Osmanlının bölgədən çəkilməsi və I Dünya Müharibəsindən sonra Yunanıstanın Megali İdea (Böyük Ülkü) çərçivəsində Bizans İmperiyasını yenidən dirçəltmək ideyası Enosis planı ilə birləşmişdir. Bu birləşmənin nəticəsi olaraq, Kıbrıslı rumların bir hissəsi Yunanıstanın dəstəyi ilə qurduğu EOKA təşkilatı vasitəsilə adanın Yunanıstana birləşdirilməsi istiqamətində sistemli fəaliyyətlərə başlamışdır.
EOKA Təşkilatı və Enosis Siyasəti
1955-ci ildə yunan zabiti Georgios Grivas tərəfindən qurulan EOKA (Ethniki Organosis Kyprion Agoniston – Kıbrıs Mücahidlərinin Milli Təşkilatı), əvvəlcə İngilislərə qarşı kimi görünsə də, qısa müddət sonra əsas məqsədinin Kıbrıs türklərini adadan silmək və adanı Yunanıstana birləşdirmək olduğu açıq şəkildə ortaya çıxmışdır.
EOKA təşkilatının üzvləri türk kəndlərinə hücumlar etmiş, günahsız mülki şəxsləri qətlə yetirmiş, qadınlara və uşaqlara qarşı vəhşi hücumlar həyata keçirmişlər. Bu dövrdə türk əhalisi həyat təhlükəsi altında yaşamağa məcbur olmuş, bir çoxları kəndlərini tərk etmiş və özlərini müdafiə etmək məqsədilə Türk Müqavimət Təşkilatı (TMT) yaradılmışdır.
Türk Müqavimət Təşkilatı (TMT)
Kıbrıs türk əhalisi 1950-ci illərin əvvəlindən etibarən EOKA təşkilatının Enosis hədəfi istiqamətində artan təzyiq, təhdid və hücumlarına qarşı təkcə mülki deyil, həm də təşkilatlanmış bir müqavimətə ehtiyac duymuşdur. Bu çərçivədə Türk Müqavimət Təşkilatı (TMT) 1957-ci ildə Kıbrıslı türklər tərəfindən qurulmuş, qısa müddət sonra Türkiyə Respublikasının fəal dəstəyi ilə yenidən təşkil olunaraq peşəkar müdafiə təşkilatına çevrilmişdir.
Qurulma Məqsədi və Quruluşu
TMT, Enosis hədəfi ilə yola çıxan EOKA təşkilatının hücumlarına qarşı Kıbrıs türk xalqının canını, malını və namusunu qorumaq; ictimai ruh yüksəkliyini saxlamaq və lazım gəldikdə hərbi müqavimətə rəhbərlik etmək məqsədilə yaradılmışdır. Təşkilat hüceyrə tipli struktur modelini mənimsəmiş, gizliliyə və intizama böyük önəm vermişdir. İlk olaraq rəhbərliyi polkovnik Rıza Vuruşkan tərəfindən həyata keçirilmiş, sonradan bir çox Kıbrıslı türk zabit və ictimai liderin dəstəyi ilə genişlənmişdir.
TMT-nin digər əsas məqsədi türklərin adada üzləşdiyi hücum və qorxutma cəhdlərinə qarşı təşkilatlanmış və qətiyyətli bir müqavimət xətti qurmaq, xalqın müdafiə refleksini şüurlu və strateji şəkildə istiqamətləndirmək olmuşdur.
Qanlı Noel (1963) və TMT
Adadakı iki xalq arasında anlaşma səyləri davam edərkən, 1963-cü ilin 21 dekabr gecəsi, tarixə "Qanlı Noel" kimi düşən böyük bir hücum baş vermişdir. Kıbrıslı rumların bir hissəsi və EOKA təşkilatının üzvləri, Kıbrıs Cümhuriyyətinin iki millətli ortaq quruluşunu rədd edərək türk məhəllələrinə hücum etmiş, qadın, uşaq və yaşlılardan ibarət yüzlərlə günahsız türkü qətlə yetirmişlər.
Bu qətliamların başında Başpiskopos Makarios və EOKA-nın rəhbərliyi dayanırdı. Makariosun həyata keçirdiyi siyasət, yalnızca siyasi ayrı-seçkiliklə kifayətlənməmiş, birbaşa etnik təmizləmə məqsədi güdən strategiyaya çevrilmişdir. Rum radiolarında yayımlanan çıxışlarda türklərin adadan “başları kəsilərək” çıxarılmalı olduqları açıq şəkildə səsləndirilmişdir.
Qanlı Noel (1963) hadisələrindən sonra türk cəmiyyəti adanın müxtəlif bölgələrindən geri çəkilərək TMT-nin nəzarətində olan türk kantonlarına sığınmışdır. Bu dövrdə TMT-nin strateji şəbəkəsi daha da genişlənmiş, EOKA üzvü rumların silahlı qüvvələri ilə yer-yerdə silahlı qarşıdurmalar yaşanmış, kəndlərin müdafiəsi və mülki şəxslərin təxliyəsi TMT tərəfindən təşkil olunmuşdur.
TMT, adanın şimal hissəsində təhlükəsiz bölgələr yaradaraq, gələcəkdə elan ediləcək Şimali Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin təməlini atmışdır. Bu prosesdə TMT, yalnız hərbi təşkilat olmaqla qalmamış, türk toplumunun siyasi və psixoloji dirənişinin simvoluna çevrilmişdir.
Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Müdafiə Nazirliyi, Türk Müqavimət Təşkilatı ilə bağlı aşağıdakı açıqlamaları vermişdir:
"Rum terror təşkilatı EOKA-nın vəhşicəsinə cinayətlərinə və soyqırımı cəhdlərinə qarşı, Kıbrıs türklərinin can və mal təhlükəsizliyini qorumaq məqsədilə qurulan Türk Müqavimət Təşkilatı (TMT); 100 il əvvəl yeddi dövlətə qarşı dirənişi alovlandıran Kuvayi-Milliye ruhunun bir təzahürüdür."【2】
Akritas Planı və Sistemli Təmizləmə
EOKA üzvü rumlar tərəfindən hazırlanmış və sonradan ictimaiyyətə sızdırılmış Akritas Planı, adada yaşayan türklərin siyasi, mədəni və fiziki varlığını ortadan qaldırmağa yönəlmiş ətraflı bir soyqırımı planı idi.
Plana əsasən:
- Kıbrıs türklərinin konstitusiya hüquqları tədricən ləğv ediləcək,
- Türk əhalisi sistemli şəkildə izolyasiya edilərək etnik təmizləməyə məruz qalacaq,
- Kıbrıs Cümhuriyyəti ləğv ediləcək və Enosis (adanın Yunanıstana birləşdirilməsi) elan olunacaqdı.
Bu çərçivədə həyata keçirilən əməliyyatlarla 1963–1974-cü illər arasında çox sayda türk kəndi boşaldılmış, əhali zorla köç etdirilmişdir. 103 türk kəndi tamamilə xəritədən silinmiş, 30.000-dən çox Kıbrıs türkü qaçqın vəziyyətinə düşmüşdür.
Qətliamın Simvol İsimlərindən Biri: Cengiz Topel
8 avqust 1964-cü ildə, Erenköy dirənişi zamanı Türk Hava Qüvvələri, Kıbrıs türklərinə qarşı artan EOKA hücumlarını dayandırmaq məqsədilə caydırıcı hərbi əməliyyata başlamışdır. Bu əməliyyatda iştirak edən təyyarələrdən biri Yunan müdafiə xətləri tərəfindən vurulmuş, pilot Cengiz Topel paraşütlə atlayaraq sağ qalmışdır. Lakin EOKA tərəfindən əsir alınmış və ertəsi gün "xəstəxanada vəfat etdiyi" açıqlanmışdır.
Əslində isə Topelin EOKA üzvləri tərəfindən işgəncə ilə şəhid edildiyi faktı sonralar aydın şəkildə sənədləşdirilmişdir. Xüsusilə 2010-cu ildə bir Rum qəzetində yayımlanan xəbərə görə, Cengiz Topelin təyyarəsini vuran atəşin "Faethon" adlı gizli Yunan hərbi gəmisindən açıldığı müəyyən edilmişdir.
Bu hadisədən sonra Cengiz Topel, Kıbrıs Sülh Hərəkatından əvvəlki dövrdə EOKA-Yunan qətliamlarının simvol isimlərindən birinə çevrilmişdir.
1974 Qətliamları
1974-cü ildə, Enosisi həyata keçirmək məqsədilə Yunanıstanın dəstəklədiyi zabitlər tərəfindən həyata keçirilən çevrilişdən sonra Kıbrıs türkləri üçün yeni bir varoluş savaşı başlamışdır. EOKA-B tərəfindən bir çox türk kəndi mühasirəyə alınmış, kişilər güllələnmiş, qadınlara sistemli şəkildə təcavüz olunmuş, uşaqlar isə vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir.
Sözügedən dövrdə Muratağa, Sandallar, Atlılar kimi kəndlərdə baş verən qətliamlar müharibə hüququnu aşan səviyyəyə çatmışdır. Bu kəndlərdə yaşayan mülki şəxslər kütləvi şəkildə çuxurlara basdırılmış, bəziləri canlı-canlı torpağa atılmışdır. Yaşanan bu hadisələr, beynəlxalq hüquqda yer alan “soyqırımı” anlayışına tam uyğun gələn bir xarakter daşıyır.
Beynəlxalq Reaksiya və Türkiyənin Müdaxiləsi
Qanlı Noel və 1974-cü il qətliamlarından sonra Türkiyə, 1960-cı il Zəmanət Müqaviləsinə əsaslanaraq 20 iyul 1974-cü ildə Kıbrıs Sülh Hərəkatını başlamışdır. Bu hərəkat beynəlxalq hüquqa əsaslanaraq Kıbrıs türklərinin fiziki varlığını qorumağı hədəfləmişdir. Nəticədə, hərəkat öz məqsədinə çatmış, Türkiyə ordusu hər hansı bir işğal niyyəti olmadan, adadakı türklərin can təhlükəsizliyi təmin edildikdən sonra əməliyyatı dayandırmışdır. Türkiyənin müdaxiləsi olmasaydı, mütəxəssislər bildirirlər ki, Kıbrıs türkləri adadan tamamilə silinə bilərdi və bütöv bir millətin yox olması baş verə bilərdi.
Kıbrıs qətliamı, sadəcə türklərə qarşı törədilmiş ardıcıl cinayətlər silsiləsi deyil; imperialist xəyallardan, dini fanatizmdən və etnik nifrətdən bəslənən, Enosis adlı dövlət siyasətinin bir nəticəsidir. EOKA, Enosis məqsədi naminə siyasi həll yolları axtarmamış, adada yaşayan bütün türkləri düşmən elan edərək bu məqsəd uğrunda minlərlə insanı qətlə yetirmişdir.
Beynəlxalq ictimaiyyət, bu dövrdə əsasən susqun qalmış, BMT kimi platformalarda isə Kıbrıs türklərinin yaşadığı soyqırımı lazımi səviyyədə gündəmə gətirilməmişdir. Bu gün Şimali Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin varlığı, bu cür qətliamların bir daha yaşanmaması üçün “varlıq zəmanəti” olaraq qiymətləndirilir.
“Bir Zamanlar Kıbrıs” serialı (TRT)
TMT-nin Tarixi İrsi
1974-cü il Kıbrıs Sülh Hərəkatından sonra TMT (Türk Müqavimət Təşkilatı) öz missiyasını tamamlayaraq fəaliyyətinə son vermiş və onun yerini rəsmi hərbi qurumlar almışdır. Lakin təşkilatın mübarizə illərində yerinə yetirdiyi missiya, Kıbrıs türk xalqının varlıq savaşı olaraq xarakterizə edilən dövrün ən önəmli ünsürlərindən biri kimi tarixə keçmişdir.
Nəticə etibarilə TMT, Kıbrıs türklərinin öz taleyini müəyyən etmə haqqını istifadə edərək qurduqları Şimali Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin tarixi təməli kimi qəbul edilir və onun xatirəsi bu gün də müxtəlif mərasimlər və tədbirlərlə yaşadılır.
