Abdülkadir Lütfi Noyan, 6 Mart 1886’da Sivas’ta doğmuş, Osmanlı’nın son dönemlerinden Cumhuriyetin ortalarına kadar tıp, askerî sağlık hizmetleri ve akademik alanda faaliyet göstermiştir. Sivas, Elazığ ve İstanbul’da askerî rüştiye eğitimi almış; 1910’da Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’den tabip yüzbaşı olarak mezun olmuştur. Trablusgarp, Balkan, I. Dünya ve Kurtuluş savaşlarında kolera, tifüs, veba gibi salgın hastalıklarla mücadele etmiş; “Abdülkadir Usulü” adlı dezenfeksiyon yöntemi geliştirmiştir.

Gülhane Askerî Tıp Akademisi’nde dâhiliye ve intaniye başasistanlığı yapmış; 1927’de profesör, 1941’de tuğgeneral, 1943’te tümgeneral olmuştur. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin 1945’te kuruluşunda kurucu dekan olarak görev almış, 1945-1948 arasında dekanlık yapmış, intaniye kliniği ordinaryüs profesörü olarak 1952’ye kadar çalışmıştır. Almanca, Fransızca ve İngilizce makaleler yazmış, 20’den fazla tıp kitabı yayımlamıştır.

Gümüş Liyakat, Demir Haç, Kırmızı Şeritli İstiklal Madalyası ve Gümüş İftihar Madalyası almış; 5 Eylül 1977’de Ankara’da vefat etmiştir. Anısı, Ankara Tıp Fakültesi’nde bir konferans salonu ve İstanbul Kadıköy’de bir caddeyle yaşatılmaktadır.

Erken Yaşam ve Eğitim

Abdülkadir Lütfi Noyan, 6 Mart 1886’da Sivas’ın Ece Mahallesi’nde, Yarbay Ömer Lütfi Bey’in oğlu olarak doğdu. İlk eğitimini Sivas’taki İbal Hafız Mektebi’nde aldı. Orta öğrenimini Sivas, Elazığ ve İstanbul Kocamustafapaşa Askerî Rüştiyesi’nde, lise eğitimini Kocamustafapaşa Askerî Rüştiyesi’nin lise kısmında tamamladı. 1900’de Kuleli Askerî Tıbbiye İdadisi’ne geçti. Haydarpaşa’daki Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’ye girerek 1910’da tabip yüzbaşı rütbesiyle ve dönem ikincisi olarak mezun oldu. Diploma numarası 1364 idi. 1911’de Gülhane Tatbikat Mektebi’nde staj yaptı ve dahiliye kliniğinde asistanlığa başladı. Bir yıl sonra intaniye servisi başasistanlığına atandı.

Askerî ve Sağlık Görevleri: Osmanlı Dönemi

1911’de Serviburnu Tahaffuzhanesi’nde yedek askerler arasında çıkan kolera salgınına karşı çalıştı. Trablusgarp Savaşı’nda Arnavutluk’taki Berat Redif Fırkası’nda beş ay görev yaptı (Berat, Ergiri, Avlonya, Delvine). Balkan Savaşı’nda 16. Kolordu Baştabip Muavinliği’ne atandı; birliğin lağvedilmesiyle Çerkezköy’de Menzil Sertabibi Prof. Dr. Asaf Derviş Bey’in yardımcısı oldu. Balkan Savaşları’nda sağlık organizasyonu eksiklikleri ve kolera gibi salgınlar nedeniyle ağır kayıplar yaşandı.

Abdülkadir Bey, 6 Kasım 1912’de Yeşilköy Emraz-ı Sâriye Hastanesi’ne tayin edildi; burada cepheden gelen hastaların tedavisi için Rum Mektebi hastaneye dönüştürüldü ve çadır hastaneler kuruldu. 2 Ekim 1913’te, Dimetoka’dan Gelibolu’ya sevk edilen 31. ve 32. Fırka askerlerinde kolera salgını üzerine X. Kolordu bakteriyoloğu olarak Gelibolu Asker Hastanesi’nde görevlendirildi. 1914’te Gülhane Hastanesi’ne dönerek dahiliye başasistanlığına devam etti.

I. Dünya Savaşı’nda, 21 Temmuz 1914’te Karadeniz Boğazı Müstahkem Mevkii birliklerinin sağlık durumunu inceledi. 24 Ağustos 1914’te I. Kolordu Hıfzıssıhha Müşavirliği’ne atandı. Edirne’de kolera ve tifüs (2 Eylül 1914), Ayastefanos ve Çekmece’de hummayı racia ve lekeli tifo (13 Kasım 1914), Konya ve Sille’de lekeli tifo (27 Kasım 1914), Kandıra’da amele taburlarında tifüs (3 Mart 1915) salgınlarıyla mücadele etti. Tifüs salgınını, geliştirdiği sahra fırınında dezenfeksiyon yöntemiyle kontrol altına aldı; bu yöntem “Abdülkadir Usulü” olarak bilindi.

17 Mart 1915’te Çanakkale Müstahkem Mevkii’nde III., XV. Kolordu ve V. Fırka’nın sağlık durumunu inceledi. 12 Mayıs 1915’te I. Kolordu Hıfzıssıhha Müşaviri ve Sertabip Vekili olarak Çanakkale Cephesi’ne gitti, Kocatepe’de karargâh kurdu ve Prof. Dr. G. Mayer’in yardımcılığını yaptı.

18 Kasım 1915’te Irak Cephesi VI. Ordu karargâh tabipliği ve sertabip vekilliğine, 2 Mayıs 1916’da VI. Ordu Menzil Sertabipliği’ne, 1918’de Musul’da VI. Ordu Sıhhiye Reisliği’ne atandı.

Mondros Mütarekesi sonrası, Kasım 1918’de ordu karargâhıyla Nusaybin’e geldi. 1919’da Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa ile İstanbul’a döndü; Paşa’nın tutuklanmasına tanık oldu ve 57 gün Bekirağa Bölüğü’nde tutuldu. Serbest bırakılınca Haydarpaşa Askerî Hastanesi intaniye şubesi şefliğine atandı, Harbiye Nezareti Harp Tarihî Komisyonu’nda ve Selimiye Kışlası’ndaki veba salgınında görev aldı. 1920’de Gülhane’de askerî hıfzıssıhha ve dahiliye polikliniği muavinliklerine tayin edildi.

Kurtuluş Savaşı ve Ankara’ya Geçiş

Ankara Hükûmeti’nin davetiyle, Gülhane hocalarından Mim Kemal, Nazım Şakir ve Murat İbrahim ile Anadolu’ya geçti. Gülnihal Vapuru’yla İnebolu’ya, oradan yaya olarak Kastamonu’ya, 10 Ağustos 1921’de yaylı arabayla Ankara Cebeci Merkez Hastanesi’ne ulaştı. Sakarya Meydan Muharebesi hazırlıklarında, Yusuf İzzet Paşa komutasındaki Polatlı’daki 3. Grup Sertabipliği’ne atandı ve ordudaki tifüs salgınıyla mücadele etti. 18 Eylül 1921’de Ankara’ya döndü; Ankara Hastaneleri Menzil Müfettişliği’nin kaldırılmasıyla Ankara Kumandanlığı Sertabipliği’ne tayin edildi. Ankara’da Ceride-i Tıbbiyye-i Askeriye mecmuasının yayımlanmasını sağladı ve 17 Ekim 1921’de doktorların bilgi paylaşımı için düzenlenen “Ankara Hastaneleri Müsamere-i Tıbbiyesi” toplantısına başkanlık etti.

Akademik ve Askerî Kariyeri: Cumhuriyet Dönemi

1922’de Gülhane’deki görevine döndü. 1927’de Prof. Dr. Tevfik Sağlam’ın Ordu Sağlık Başkanlığı’na atanmasıyla boşalan dahiliye kliniği profesörlüğüne atandı. Aynı yıl yarbay, 1931’de albay, 20 Ağustos 1941’de tuğgeneral, 30 Ağustos 1943’te tümgeneral rütbesine terfi etti. 28 Eylül 1939’da I. Ordu Sıhhiye Mütehassıslığı’na, 1941’de I. Ordu Müfettişliği Sıhhiye Mütehassıslığı’na, 1943’te Milli Müdafaa Vekaleti Sıhhiye Dairesi Başkanlığı’na atandı.

Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin kuruluşunda önemli rol oynadı. 29 Aralık 1944’te Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün talimatıyla fakültenin kuruluşu için rapor hazırladı. 20 Haziran 1945’te 4761 sayılı yasayla fakülte kuruldu. 7 Temmuz 1945’te ordudan istifa ederek Ankara Tıp Fakültesi kurucu dekanı ve iç hastalıklar kliniği ordinaryüs profesörü oldu. 1945-1948 arasında dekanlık yaptı. 18 Temmuz 1947’de intaniye kliniği ordinaryüs profesörlüğüne seçildi ve 1952’de emekli olana kadar görevini sürdürdü.

Bilimsel Çalışmalar ve Yayınlar

Abdülkadir Noyan, Almanca ve Fransızca biliyordu; tıp alanında 144 Türkçe, 18 Almanca, 11 Fransızca ve 5 İngilizce makale yayımladı. Yazdığı kitaplar arasında Kıtaatı Askeriyede Su Tedariki (1912), Askerî Hıfzıssıhha (1926), İstanbul’da Akciğer Veremine Ait Müşahede ve Tetkikat (1927), Gülhane Klinik Dersleri (1930-1940), Akciğer Veremi Tedavisi (1934), Hâd Asıl Romatizma (1935), Esasi Hipertansiyon (1939), Ordu Subaylarına Sıtma Hastalığından Korunma Öğütleri (1941), İç Hastalıklar Ders Kitabı (1943), Şişmanlık ve Zayıflık (1947), İntani ve Salgın Hastalıklara Karşı Tıbbın Eski ve Yeni Durumu (1947), Hepatitis Epidemica (1950), Türkiye’de Sıtmanın Coğrafi Durumu (1951), Tedavi Yıllığı 1954 (1954), Son Harplerde Salgın Hastalıklarla Savaşlarım (1956), Karaciğer Sirozunun Diyetle Tedavisi (1957), İlaçla Tedavi Sanatı (1959), Ankara Tıp Fakültesi Kuruluş Tarihçesi (1959), Memleketimizde Salgın Hastalıklar (1963) ve Klinik Açış Dersleri (1966) yer alır. Ayrıca Gönülden Damlalar-Şiirler (1960) adlı bir şiir kitabı yayımlamıştır. Son Harplerde Salgın Hastalıklarla Savaşlarım eserinde salgınlarla mücadelesini şöyle özetlemiştir:

“Son harplerde ordumuzda ve memleketimizde baş gösteren tifo, tifüs, hummayı racia, kolera, dizanteri, sıtma ve veba gibi öldürücü salgınların savaş memuru edildim. On binlerce kolera, dizanteri, binlerce sıtma, tifüs vakaları gördüm. Bazen elimde mükemmel vasıtalar, laboratuvarlar bulundu… Bazen en büyük salgınlara vasıtasız gittim. Vasıtaların icadına çalıştım.”

Ödüller ve Anma

Hizmetleri nedeniyle Gümüş Liyakat, Alman Demir Haç Harp Madalyası, Kırmızı Şeritli İstiklal Madalyası ve Gümüş İftihar Madalyası aldı. 5 Eylül 1977’de Ankara’da vefat etti; cenazesi Gülhane Askerî Tıp Akademisi ve Ankara Tıp Fakültesi’nde törenlerle uğurlandı, Cebeci Asri Mezarlığı’na defnedildi. Anısını yaşatmak için Ankara Tıp Fakültesi’nde bir konferans salonuna ve İstanbul Kadıköy’de bir caddeye ismi verildi. Orgeneral Kurtcebe Noyan’ın ağabeyi olan Abdülkadir Noyan, üç kız çocuğu babasıydı.