Adli sosyal hizmet, sosyal hizmet mesleği ile hukuk sisteminin kesişiminde konumlanan, ceza ve medeni hukuk alanlarındaki uygulamaları kapsayan uzmanlık alanıdır. Çocuk koruma, boşanma, velayet, ebeveynlik haklarının sınırlandırılması, şiddet ve ihmal vakaları, ceza infaz kurumları, denetimli serbestlik uygulamaları ve çocuk suçluluğu gibi alanlarda sosyal hizmet uzmanlarının yürüttüğü mesleki faaliyetleri kapsar.

Amerikan Ulusal Adli Sosyal Hizmet Uzmanları Örgütü’nün (NOFSW) tanımına göre, adli sosyal hizmet, sosyal hizmet bilgisinin hukuki sonuçlara yönelik olarak uygulandığı; değerlendirme, danışmanlık, tanıklık, tedavi, kriz müdahalesi ve alternatif çözüm süreçlerini kapsayan mesleki bir faaliyet alanıdır.

Bu alan, yalnızca adalet sisteminin içinde sosyal hizmet vermekle kalmaz; aynı zamanda hukuki mekanizmalara dair bilgi üretimi, bilirkişilik, sosyal politika katkısı ve etik karar alma süreçlerini de içerir.

Tarihsel Gelişim

Adli sosyal hizmetin tarihsel temelleri, sosyal hizmet mesleğinin adalet sistemi ile olan tarihsel ilişkisine dayanmaktadır. İlk uygulamalarda, mahkemelere yardım eden meslek grupları arasında yalnızca din adamları, avukatlar ve hekimler yer almaktaydı. Özellikle hekimler, ölüm nedeninin tespiti gibi konularda mahkemelere “bilimsel” destek sağlamakta, bu işlev zamanla adli tıp alanının gelişmesine yol açmaktaydı.

Bu süreçte sosyal hizmet uzmanları da, öncelikle klinik ekiplerde yer alarak, özellikle adli psikiyatri kapsamında değerlendirme ve tedavi süreçlerinde görev almaya başlamışlardır. Ancak bu rol uzun yıllar boyunca tıp merkezli ve medikal yaklaşımların gölgesinde kalmıştır, bu da sosyal hizmetin adli bir alt uzmanlık alanı olarak gelişimini geciktirmiştir.

Günümüzde sosyal hizmet uzmanları, adli tıp ve ceza adaleti sisteminde kendi bilgi ve becerilerine dayanan bağımsız bir meslekî kimlik oluşturmuşlardır. Sosyal çevre, bireysel durum, toplumsal riskler ve mağduriyet koşulları gibi sosyal faktörleri değerlendirme kapasiteleri, bu uzmanlık alanını özgün kılmaktadır.

Türkiye özelinde ise, adli sosyal hizmetin kurumsallaşması 2000’li yıllarla birlikte ivme kazanmıştır. Özellikle denetimli serbestlik, çocuk mahkemeleri, kadın ve aile mahkemelerinde sosyal hizmet uzmanlarının görevlendirilmesiyle birlikte adli sosyal hizmet uygulamaları belirginleşmiştir. 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunu (2005), uygulamada sosyal araştırma raporlarının (SAR) ve psiko-sosyal değerlendirmelerin temel araçlar olarak kullanılmasını yaygınlaştırmıştır.

Kavramsal ve Disiplinlerarası Temeller

“Adli” kavramı, Latince “forensis” sözcüğünden türetilmiş olup, mahkeme, forum veya kamu önünde yapılan işlemler anlamını taşır. Bu tarihsel kök, adli sosyal hizmetin yalnızca bireysel yardım değil, aynı zamanda toplumsal karar ve yargı süreçlerinde uzman katkısı sunan bir alan olduğunu gösterir.

Adli sosyal hizmetin disiplinlerarası temelleri, sosyal hizmetin genelci kuramları ile hukukun normatif yapılarının etkileşimine dayanır. Sosyal hizmet; insan hakları, sosyal adalet, toplumsal katılım ve güçlendirme ilkelerine dayanırken; hukuk ise normatif düzenleme, yaptırım ve toplumsal denge ilkesine yaslanır. Bu iki alanın kesişiminde doğan adli sosyal hizmet:

• Yasal süreçlerde sosyal gerçekliği anlamlandırır,
• Birey ve toplum çıkarlarını dengelemeye çalışır,
• Hak temelli ama uygulamaya dönük müdahaleler geliştirir.

Adli sosyal hizmet uzmanlarının adli ortamlarda etkili olabilmesi için sosyoloji, psikoloji, ceza hukuku, adli tıp, çocuk gelişimi ve etik gibi alanlara da hâkim olması beklenmektedir. Bu nedenle disiplinlerarası bilgi birikimi, adli sosyal hizmetin hem teori hem uygulamada sürdürülebilirliğini sağlar.

Özellikle mahkeme ortamında sosyal hizmet uzmanı ile hâkim ve savcı gibi hukuk aktörleri arasında anlayış farkları doğabilmektedir. Bir çalışmada bu durum metaforik olarak şöyle ifade edilmiştir: "Hâkimler ve savcılar Mars’tan, sosyal hizmet uzmanları Venüs’ten gelmiş gibidir." Bu ifade, farklı meslek kültürlerinin yargı ortamındaki gerilimli işbirliğini simgeler ve disiplinlerarası iletişim gereksinimine işaret eder.

Uygulama Alanları

Adli sosyal hizmet uzmanları, hukuk sistemi içinde çok çeşitli alanlarda görev alırlar. Bu uygulama alanları bireysel müdahaleden kamusal karar destek süreçlerine, değerlendirme raporlarından rehabilitasyona kadar geniş bir yelpazeyi kapsar.

Ceza İnfaz Kurumları

Sosyal hizmet uzmanları ceza infaz kurumlarında, tutuklu ve hükümlülere yönelik psiko-sosyal destek hizmeti sunar. Bu hizmetler, cezanın infazı süresince bireyin ihtiyaç duyduğu duygusal, sosyal ve işlevsel desteği sağlamakla kalmaz; aynı zamanda salıverilme sonrası toplumsal yaşama uyum sürecine yönelik rehberliği de içerir.

Yaşlı, hasta veya özel gereksinimi olan mahkûmlar için uygun bakım ve yönlendirme hizmetlerinin sağlanması da adli sosyal hizmetin görevleri arasındadır. Ceza infaz kurumlarında görevli sosyal hizmet uzmanları, hükümlülerin aileleriyle ilişkisinin korunması, istihdam planlaması yapılması ve suça geri dönüşün önlenmesine yönelik bireysel sosyal destek programları uygularlar.

Denetimli Serbestlik Merkezleri

Denetimli serbestlik, cezanın toplum içinde infazı sürecini ifade eder. Bu alanda sosyal hizmet uzmanları, hükümlülerin topluma yeniden kazandırılması, suç tekrarının önlenmesi ve sosyal risklerin azaltılması için çeşitli görevler yürütür. 5402 sayılı Kanun kapsamında yürürlüğe giren bu uygulamada, sosyal yardım ve denetim bileşenleri birlikte değerlendirilir.

Uygulamada sıkça kullanılan sosyal araştırma raporu (SAR) ve psiko-sosyal değerlendirme raporları, denetimli serbestlik kararlarının şekillenmesinde belirleyici belgeler arasındadır. Ancak bu raporların biçimselliği, uygulamada etkisizleşme riski taşımaktadır. Bu nedenle raporlar yalnızca suça ilişkin değil, failin yaşam koşulları, psikososyal yapısı ve toplumsal çevresi dikkate alınarak hazırlanmalıdır.

Çocuk Mahkemeleri ve Koruma Davaları

Çocuk mahkemeleri, adli sosyal hizmetin en hassas uygulama alanlarından biridir. Bu mahkemelerde görev yapan sosyal hizmet uzmanları, suça sürüklenen çocuklar, korunma ihtiyacı olan çocuklar ve mağdur çocuklar için sosyal değerlendirme yapar ve mahkemeye çocuğun yüksek yararını önceleyen raporlar sunar.

12–15 yaş arası çocuklar için SAR raporları hazırlanması norm haline gelmiş; ancak raporların çocukların psiko-sosyal gerçekliğini yansıtmadığı, biçimsel içeriklere indirgendiği de eleştirilmektedir. Bu nedenle, çocukla yapılan görüşmelerin sadece bilgi toplamaya değil, çocuğun duygusal ve sosyal dinamiklerini anlamaya da hizmet etmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Bilirkişilik ve Uzman Tanıklık

Sosyal hizmet uzmanlarının adli sistem içerisindeki bir diğer işlevi de bilirkişilik ve uzman tanıklık görevleridir. Özellikle çocuk koruma, velayet, vesayet, evlat edinme, aile içi şiddet ve travma gibi davalarda mahkemeye sosyal içerikli uzman görüşü sunarlar.

Yeni bilirkişilik sistemi kapsamında sosyal hizmet uzmanları, Adalet Bakanlığı tarafından belirlenen "sosyal hizmetler" nitelik kodu altında bilirkişi listelerine alınmaktadır. Ancak bu uygulamada, farklı meslek gruplarının yeterli sosyal hizmet eğitimi olmaksızın bu alana dahil edilmesi, sosyal hizmet uzmanlarının karar süreçlerindeki özgün konumunu zayıflatma riski taşımaktadır.

Alternatif Uyuşmazlık Çözümü ve Arabuluculuk

Adli sosyal hizmet uzmanları, bazı durumlarda alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinde de aktif rol alabilirler. Özellikle mağdur-fail uzlaştırması, aile içi anlaşmazlıklarda arabuluculuk ve çocuk koruma süreçlerinde hakemlik gibi işlevler üstlenebilirler. Bu işlev, ceza hukukunun restoratif adalet anlayışına katkı sağlayan bir yaklaşımdır.

Araştırma, Eğitim ve Politika Geliştirme

Adli sosyal hizmet yalnızca doğrudan uygulamalarla sınırlı değildir; aynı zamanda sosyo-hukuki değerlendirme, risk analizi, program izleme-değerlendirme ve politika önerisi geliştirme gibi bilgi temelli uygulamaları da içerir. Bu bağlamda sosyal hizmet uzmanları, terapötik hukuk, lekelenmeme hakkı, etik ikilemler gibi konularda veri üretir ve bu bilgiyi yargı sisteminin insanileşmesine katkı sunmak üzere kullanır.

Mesleki Rol ve Sorumluluklar

Adli sosyal hizmet uzmanları, adalet sisteminin farklı evrelerinde çok yönlü mesleki roller üstlenirler. Bu roller hem bireysel müdahaleleri hem de kurumsal ve hukuki süreçlerde karar desteği işlevlerini içerir. Uygulamada sosyal hizmet uzmanları; birey, aile ve toplum düzeyinde müdahalelerde bulunurken, aynı zamanda mahkemeler, savcılıklar ve cezaevi kurumlarıyla işbirliği içinde çalışırlar.

Değerlendirme ve Raporlama Rolü

Adli sosyal hizmet uzmanlarının en temel görevlerinden biri sosyal değerlendirme yapmaktır. Bu değerlendirmeler; sosyal inceleme raporları, sosyal tarih raporları ve psiko-sosyal değerlendirme raporları şeklinde düzenlenir. Bu raporlar, müracaatçının geçmişi, içinde bulunduğu çevresel koşullar, bireysel özellikleri ve suça yönelten toplumsal etkenleri kapsamlı biçimde analiz etmeyi amaçlar.

Hazırlanan raporlarda yalnızca sübjektif kanaat değil, kanıta dayalı gözlem, belge ve görüşmelerden elde edilen bilgiler nesnel şekilde aktarılmalıdır. Özellikle raporlarda; raporun amacı, kapsamı, okuyucu hedefi ve değerlendirme yöntemi açık biçimde belirtilmelidir. Böylece rapor, yargı sürecinde karar alıcılar için işlevsel bir rehbere dönüşebilir.

Uzman Tanıklık ve Bilirkişilik Rolü

Adli sosyal hizmet uzmanları yargılamalarda bilirkişi veya uzman tanık olarak da görev alabilirler. Bu görev, özellikle çocuk koruma, aile içi şiddet, velayet, vesayet, evlat edinme ve mağdur hizmetleri gibi davalarda mahkemeye sosyal içerikli uzman görüşü sunma şeklinde gerçekleşir.

Uzman tanıklık görevinde sosyal çalışmacıların şu tür faaliyetleri yürütmesi beklenir:

• Müracaatçılarla ve aile üyeleriyle görüşme,
• İkincil veri kaynakları (tıbbi, hukuki, eğitimsel kayıtlar) üzerinden bilgi edinme,
• Birey veya aileyi etkileyen zorlayıcı koşulları analiz etme,
• Sosyal çevresel risklerin belirlenmesi,
• Mahkemeye sunulmak üzere objektif ve çok yönlü bir rapor hazırlanması.

Bu rolde yer alacak uzmanların adli süreçler hakkında özel eğitim almış olmaları gereklidir. Terapötik müdahale ile denetleyici ya da karar destekleyici rolün kesin olarak birbirinden ayrılması, mesleki etiğin bir gereğidir.

Tedavi, Kriz Müdahalesi ve Vaka Yönetimi

Sosyal hizmet uzmanları yalnızca değerlendirme değil, aynı zamanda danışanlara yönelik tedavi planlama ve krize müdahale uygulamaları da yürütürler. Özellikle mağdur bireyler, suç işleyen çocuklar, aile içi şiddet mağdurları gibi gruplarla yapılan çalışmalar şunları içerir:

• Psiko-sosyal destek planları hazırlamak,
• Aileyi güçlendirme çalışmaları yapmak,
• Mahkemeye entegre hizmet planları sunmak.

Ayrıca, aile mahkemelerinde yürütülen süreçlerde çocuk ve ebeveynler arasında sağlıklı bağların yeniden kurulması ya da güçlendirilmesi hedeflenir. Bu bağlamda vaka yönetimi süreci, yalnızca adli sonuca değil, iyileştirici ve bütüncül müdahaleye de odaklanır.

Arabuluculuk ve Alternatif Uyuşmazlık Çözümü

Adli sosyal hizmet uzmanları, alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinde de rol alabilir. Bu bağlamda özellikle:

• Mağdur-fail uzlaştırması,
• Aile arabuluculuğu,
• Çocuk koruma arabuluculuğu gibi süreçlerde kolaylaştırıcı ve rehberlik edici bir işlev üstlenirler.

Bu uygulamalar, geleneksel cezalandırıcı yaklaşımların ötesinde onarıcı adalet ilkelerine katkı sağlamayı hedefler. Sosyal hizmet uzmanları, tarafların zararlarını azaltacak, sorumluluk almayı teşvik edecek ve toplumsal bütünlüğü güçlendirecek çözümler üretmeye çalışırlar.

Danışmanlık, Eğitim ve Savunuculuk

Sosyal hizmet uzmanları, diğer meslek mensuplarına (hakim, savcı, kolluk) yönelik danışmanlık ve eğitim faaliyetleri de yürütürler. Bu çerçevede:

• Suçun sosyal nedenleri hakkında farkındalık oluşturmak,
• Hassas gruplarla (çocuk, kadın, engelli, yaşlı) çalışmanın ilkeleri konusunda eğitim vermek,
• İnsan hakları ve sosyal adalet temelli politika önerilerinde bulunmak gibi işlevler üstlenirler.

Özellikle adli sistemde karar vericilerin sosyal bağlamı görmesi açısından bu tür rehberlik faaliyetleri oldukça önemlidir.

Etik ve Yasal Sınırlar

Adli Sosyal Hizmette Etik Çerçeve

Adli sosyal hizmette etik; bireylerin, grupların ve toplumun refahını sağlarken sosyal hizmet uzmanının karşılaştığı değer çatışmalarını yönetme sorumluluğunu içerir. Mesleki uygulamalarda sıkça karşılaşılan etik ikilemler; danışan hakları, kamu güvenliği, gizlilik, kurum politikaları ve yasal yükümlülükler arasındaki dengeyi gerektirir.

Etik ilkeler, uygulamada şunları kapsar:

• Hizmet: İhtiyaç sahibi bireylere yardım etme sorumluluğu,
• Sosyal Adalet: Ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik ilkesi,
• İnsan Onuru ve Değerine Saygı: Her bireyin farklılıklarına saygı,
• Dürüstlük: Güvenilir ve şeffaf davranma,
• Yeterlik: Mesleki bilgi ve beceride sürekli gelişim sağlama.

Bu ilkeler, yalnızca soyut değerler değil, aynı zamanda sosyal hizmet uzmanının uygulama sürecindeki her adımında somut karşılık bulan normatif yönelimlerdir.

Etik İkilemler ve Karar Alma Süreci

Adli sosyal hizmet uzmanları uygulamada çeşitli etik ikilemlerle karşılaşabilir. Örneğin:

• Danışanın gizli bir bilgiyi ifşa etmesi (örneğin başka birine zarar vereceğini söylemesi),
• Ceza almış bir bireyin şartlı tahliye sonrası izlemi sırasında tekrarlanan davranışlarla ilgili rapor yazma kararsızlığı,
• Çocuk istismarı şüphesi hakkında raporlama yükümlülüğü ile terapötik ilişkinin korunması arasında tercih yapmak.

Bu gibi ikilemler, sosyal hizmet uzmanını etik karar alma sürecine yönlendirir. Bu süreçte uzman:

• Durumu tanımlar (değerler çatışmasını analiz eder),
• Etkilenen birey ve grupları belirler,
• Uygulanabilir etik standartları değerlendirir,
• Olası seçenekleri ve sonuçları gözden geçirir,
• En az zarar verecek kararı verir ve belgelendirir.

Etik kararların hiçbir zaman tek “doğru” çözümü olmayabilir. Bu nedenle karar süreci, etik rehberlik, danışma, belgelendirme ve gerektiğinde etik kurulların görüşünü alma gibi unsurlarla desteklenmelidir.

Etik ve Yasal Çatışmalar

Adli sosyal hizmette önemli bir mesele de, mesleki etik ilkeler ile yasal yükümlülükler arasında çatışma yaşanmasıdır. Literatürde bu tür çatışmalar dört kategoride sınıflandırılır:

• Yasal uyum + etik uyum: En ideal durum.
• Yasal uyum + etik uyumsuzluk: Örn. danışanın bilgisi dışında bilgi paylaşmak.
• Yasal uyumsuzluk + etik uyum: Örn. kamu yararı gereği gizliliği ihlal etmek.
• Yasal uyumsuzluk + etik uyumsuzluk: En riskli durum.

Bu gibi durumlarda sosyal hizmet uzmanı, etik ilkelere uygun davranmanın hem bireysel hem toplumsal sonuçlarını değerlendirmek zorundadır. Danışan haklarını korumak ile kamu güvenliğini sağlamak arasında ince bir denge gözetilmelidir.

NOFSW Etik İlkeleri ve Uygulama Kriterleri

ABD Ulusal Adli Sosyal Hizmet Uzmanları Örgütü (NOFSW), adli sosyal hizmet uygulayıcıları için ayrıntılı bir etik ilkeler dizisi yayımlamıştır. Bu ilkeler dört temel grupta toplanır:

Kurumsal Sorumluluklar

• Yeterli eğitim, deneyim ve donanıma sahip olmak,
• Mesleki nitelikleri yanlış beyan etmemek,
• Hizmet içi eğitimlere katılmak ve bilgiyi meslektaşlarla paylaşmak.

Meslektaşlara Yönelik Sorumluluklar

• Saygılı ve adil davranmak,
• Etik dışı davranışları raporlamak,
• Danışma ve iş birliğine açık olmak.

Müracaatçılara Yönelik Sorumluluklar

• Gizliliği korumak ve bilgilendirilmiş onam almak,
• Ayrımcılık yapmamak,
• Etik olmayan ilişkilere girmemek,
• Zorlayıcı kararları açıkça gerekçelendirmek.

Topluma Yönelik Sorumluluklar

• Adli sosyal hizmetin eşit erişimini sağlamak,
• Kaliteli hizmet sunmak,
• Politika yapım süreçlerine katkı sunmak.

Kurumsal Destek ve Etik Kurullar

Etik kararların yalnızca bireysel vicdana bırakılamayacağı durumlar için kurumsal mekanizmalar gereklidir. Bu nedenle kaynaklarda önerilen çözümler arasında adliyelerde etik kurulların kurulması, etik danışma mekanizmalarının oluşturulması ve eğitimlerle etik farkındalığın artırılması yer almaktadır.

Disiplinlerarası İşbirliği

Adli sosyal hizmet, doğası gereği çok disiplinli bir işbirliği zemininde yürütülür. Uygulama alanları itibarıyla sosyal hizmet uzmanları; hâkimler, savcılar, avukatlar, kolluk kuvvetleri, psikologlar, hekimler, cezaevi personeli ve sivil toplum temsilcileri gibi farklı meslek gruplarıyla eşgüdüm içinde çalışmak zorundadır. Bu işbirliği, sadece mesleki rollerin paylaşımı değil, aynı zamanda bireylerin yaşam hakkı, adalet talebi ve sosyal refahı açısından da hayati önemdedir.

Sosyal Hizmetin Sosyo-Legal Konumu

Adli sosyal hizmet uzmanları, sosyal işlevselliği artırma hedefiyle bireyin sosyal çevresine müdahale ederken, aynı zamanda hukuki süreçlere dair teknik bilgiye de sahip olmalıdır. Uygulama sırasında sosyal hizmetin genelci yaklaşımı ile hukukun normatif dili arasında denge kurulması gerekir. Bu dengenin kurulabilmesi, disiplinler arası işbirliğinin niteliğine bağlıdır.

Roller Arası Farklılıklar ve Etkileşim

Hukuk aktörleri (örneğin savcı, hâkim) daha çok kanıta dayalı, normatif, evrak merkezli yaklaşımı benimserken; sosyal hizmet uzmanı bireyin sosyal bağlamını, yaşam öyküsünü, çevresel etkilerini ve güçlüklerini değerlendirmeye odaklanır. Bu nedenle meslekler arası farklı epistemolojik zeminler, işbirliğinde hem zenginleştirici hem de çatışma doğurucu olabilir.

Özellikle mahkeme süreçlerinde sosyal hizmet uzmanları; bilirkişi olarak teknik bilgi sunmakla görevliyken, hâkimlerin beklentileri çoğu zaman sadece olayın geçmişine değil, gelecekteki risklere ilişkin de sosyal analiz talep eder.

Bu noktada, adli sosyal hizmet uzmanlarının disiplinler arası uyumu artıracak şekilde;

• Hukuk dili ve süreci hakkında bilgi sahibi olmaları,
• Etkili iletişim becerileri geliştirmeleri,
• Mesleki sınırlarını koruyarak koordinasyon sağlamaları gerekir.

İşbirliğinin Gerekliliği ve Kurumsal Yapılanma

Kaynaklarda vurgulandığı üzere, adli sosyal hizmetin tam anlamıyla etkili olabilmesi için mesleki rol, sorumluluk ve sınırların diğer aktörlerce de resmen tanınması ve saygı görmesi gerekir. Örneğin, sosyal hizmetin tanınmadığı ya da mesleki otoritesinin sorgulandığı ortamlarda, işbirliği zayıflar ve etik ikilemler artar.

Sosyal hizmetin etkili olabilmesi için önerilen yapısal koşullar:

• Sosyal hizmetin resmi olarak adalet sistemi içindeki yeri tanımlanmalıdır.
• Uygulayıcıların yeterli mesleki eğitimi ve alan bilgisi olmalıdır.
• Gerekli maddi ve insan kaynağı sağlanmalıdır.
• Meslekler arası görev tanımları netleştirilmelidir.

Bu koşulların sağlanması durumunda, sosyal hizmetin koruyucu ve iyileştirici işlevleri yargı sisteminde daha görünür hâle gelebilir.

Kurumlararası İşbirliği Örnekleri

Uygulamada sosyal hizmet uzmanları, birçok farklı birimle doğrudan temas hâlindedir:

• Mahkemeler (aile, çocuk, ceza): Sosyal araştırma raporu, bilirkişilik, tedbir önerisi,
• Denetimli Serbestlik Merkezleri: Psiko-sosyal destek, izlem, toplumsal uyum çalışmaları,
• Çocuk İzlem Merkezleri: Travma destek, çocuğun ifadesi sırasında sosyal gözlem,
• Cezaevleri: Rehabilitasyon planlama, salıverilme sonrası yönlendirme,
• Kolluk kuvvetleri: Mağdur koruma, yönlendirme, önleme çalışmaları.

Bu yapıların işleyişinde sosyal hizmet uzmanının rolü, aracı ve eşgüdümleyici pozisyondur. Müracaatçının hizmet sürekliliği için bu kurumsal bağların sağlıklı kurulması zorunludur.