Agop (Martayan) Dilaçar, 1895 yılında İstanbul’da doğmuş ve Türkiye Cumhuriyeti’nin erken dönemlerinde dil kurumları, eğitim faaliyetleri ve yayımlar aracılığıyla dilbilimi alanında çeşitli görevlerde bulunmuştur. Eğitimini Robert Kolej’de tamamlayan Dilaçar, farklı dillerde edindiği yetkinliklerle akademik, ansiklopedik ve kurumsal çalışmalara katılmıştır. Atatürk'ün davetiyle 1932 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin kurultayına katılmış, ardından Türk Dil Kurumu’nda ve Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde görev almıştır. Hayatının büyük bölümünü dilbilim alanına yönelik yayın ve ders faaliyetleriyle geçiren Dilaçar, 1979 yılında İstanbul’da vefat etmiştir.

Eğitim Hayatı ve Dilsel Yeterlilikleri

Agop (Martayan) Dilaçar, ilköğrenimini İstanbul’da Amerikan misyoner okullarında tamamlamış, ardından Robert Kolej’e kabul edilmiştir. Bu kurumda Latince, Eski Yunanca, Almanca, Fransızca, Rumca ve İspanyolca gibi birçok dili öğrenmiş; dilsel ilgisi bu yıllarda gelişmiştir. Tevfik Fikret’ten dersler almış, mezuniyetini New York Bilim Ödülü ile tamamlamıştır.

Askerlik ve Atatürk ile Tanışması

I. Dünya Savaşı sırasında yedek subay olarak orduya katılan Dilaçar, önce Kafkas Cephesi'nde, daha sonra Suriye-Filistin Cephesi’nde görev yapmıştır. Halep ve Şam’daki görevleri sırasında tercümanlık yapmış; bu dönemde Mustafa Kemal Paşa ile tanıştırılmıştır. Askerlik sonrasında Lübnan'da eğitim kurumlarında yöneticilik ve gazetecilik faaliyetleri yürütmüş, ardından İstanbul’a dönerek Robert Kolej’de öğretmenlik yapmıştır.

Akademik ve Kurumsal Çalışmaları

1920’li yılların sonlarında Sofya’ya giden Dilaçar, burada Svaboden Üniversitesi’nde Eski Türk dilleri ve Osmanlıca okutmuştur. Ayrıca çeşitli Ermenice ve Türkçe süreli yayınlarda makaleler yayımlamıştır. 1932 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin 1. Türk Dili Kurultayı'na katılmıştır. Bu kurultayda “Türk, Sümer ve Hint Dilleri Arasındaki Rabıtalar” başlıklı bildiriyi sunmuştur. 1934 yılında Türk Dil Kurumu başuzmanlığına atanmış, 1936 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde ders vermeye başlamıştır. Bu görevi 1951 yılına kadar sürmüştür.

Türk Dil Kurumu ve Yayın Faaliyetleri

1932’de kurulan Türk Dil Kurumu’nda kurucu kadro içinde yer almıştır. Bu kurum bünyesinde kelime kökenleri üzerine çalışmalar yürütmüş, yazım ve sözlük düzenlemelerinde görev almıştır. 1952’den itibaren Türk Dili dergisinde düzenli olarak yazılar yayımlamış, 1969’a kadar Türk Ansiklopedisi’nde baş redaktörlük yapmıştır. 1968’de Türk Ansiklopedisi'nden ayrılarak "Kutadgu Bilig İncelemesi" adlı eserine odaklanmıştır.

Eserleri ve Bilimsel Katkıları

Dilaçar, dilin yapısı, gelişimi, etimolojisi ve sınıflandırılması üzerine çalışmalarda bulunmuştur. Türk dili ve diğer diller arasındaki karşılaştırmalı dil çalışmalarına yönelik çok sayıda makale ve kitap kaleme almıştır. Başlıca eserleri arasında şunlar yer almaktadır:

• Güneş Dil Teorisi’nin Biyopsikolojik Kökenleri (1936),
• Batı Türkçesi (1953),
• Türk Diline Genel Bir Bakış (1964),
• Dil, Diller ve Dilcilik (1968),
• Kutadgu Bilig İncelemesi (1972),
• Anadil İlkeleri ve Türkiye Dışındaki Başlıca Uygulamaları (1978).

Ölümü ve Ardından

12 Eylül 1979’da İstanbul’da vefat eden Dilaçar, Şişli Ermeni Mezarlığı’na defnedilmiştir. Ölümünden sonra yapılan haberlerde ismi genellikle “A. Dilaçar” olarak anılmıştır.