Anadolu motifleri, sembol kavramının özelliklerini içerir. Sembol; bir düşünceyi veya kavramı belirten, gözle görülür bir işarettir. Semboller, tek bir anlam yerine birden fazla manayı taşıyabilme yetisine sahiptir. Her sembolün kültürel, etnik ve tarihsel bir süreci bulunur; bunların bir araya gelmesiyle sembolün tam anlamına ulaşılır. Semboller, farklı coğrafya ve kültürlerde oluşsa dahi ortak bir bilinçle akıl ve sezgi yoluyla oluşturulduğu için evrensel ve zamansız kabul edilir. Sembolizm ise, bir şeyi sembolü aracılığıyla gösterme veya anlatma eylemi olarak tanımlanır.

Motif, yan yana gelerek bir bezeme işi oluşturan ve kendi başına bir bütünlük sergileyen ögelerden her biridir. Dokuma ürünlerindeki simge ve sembollere motif, bunların tamamına ise desen adı verilir. Motifler, ait oldukları kültürü, coğrafyayı, sanatsal faaliyetleri ve gündelik yaşamı anlatma işlevine sahip bir değerler sistemidir. Bu desenler, bulundukları bölgenin hayvan, bitki ve diğer olgularına göre şekillenir.

^{Kilim Motifleri}^{(Kültür Portalı)}

Motif ve Sembol İlişkisi

Anadolu motifleri, sembol kavramının taşıdığı özellikleri barındırır. Sembol, bir düşünceyi veya kavramı belirten, gözle görülür bir işarettir. Semboller, tek bir anlam yerine birden fazla manayı taşıyabilme yetisine sahiptir ve bu anlamlar arasında bir köprü kurarak farklı temsilleri bir araya getirir. Sembolün tam anlamına, onu oluşturan kültürel, etnik ve tarihsel süreçlerin bir araya getirilmesiyle ulaşılır. Semboller, insanların korku veya sevgi gibi tam tanımlayamadığı duyguları görsel bir dil ile temsil etme çabasının sonucu olarak ortaya çıkar ve bu yönüyle evrensel ve zamansızdır. Sembolizm ise, bir olguyu sembolü aracılığıyla gösterme veya anlatma eylemi olarak açıklanır

Temel Anadolu Motifleri ve Anlamları

Anadolu motifleri genellikle Doğum ve Çoğalma, Korunma ve Yaşamı Simgeseyen olmak üzere ana kategorilerde toplanmıştır.

Doğum ve Çoğalma ile İlgili Motifler

Elibelinde

Dişiliğin, anneliğin ve doğurganlığın simgesidir. Aynı zamanda uğur, bereket, kısmet, mutluluk ve neşeyi de sembolize eder. Kadının doğurabilme yetisinden yola çıkılarak, Paleolitik ve Mezolitik dönemlere dayanan ana tanrıça kültünün Anadolu'daki devamıdır. Ana tanrıçaya tapınmanın İ.Ö. 7000-8000 yıllarında Mezopotamya'da başladığı bilinmektedir.

^{Elibelinde Sembolü}^{(Kültür Portalı)}

Koçboynuzu

Eril bir sembol olup güç, kuvvet, kahramanlık ve bereketi simgeler. Anadolu kültüründe ana tanrıça kültünden sonra ya da onunla birlikte kullanılmıştır. Boynuz sembolü, tarih boyunca güç timsali erkekle özdeşleştirilmiştir. Erkeğin üremedeki rolünün kabul edilmesiyle bolluk ve bereket anlamları da bu motife yüklenmiştir. Türk halıcılığının başlıca motiflerinden biri sayılır ve dokumaların genellikle göbek ve bordür kısımlarında kullanılır. Türk süsleme sanatında koç, koyun veya dağ keçisi heykellerinden oluşan mezar taşlarında hayvan stilizelerinin güzel örnekleri görülmektedir.

Saçbağı

Evlilik isteğinin göstergesi ve doğum ile çoğalmanın sembolüdür. Anadolu kadını, toplumsal konumu nedeniyle sözle ifade edemediklerini bu motif ve saç süsleme şekilleriyle anlatmıştır. Evlenmek isteyen genç kızlar zülüf keser veya saçlarını tek örerken, yeni evli kadınlar saçlarını çift örüp renkli ipliklerle süsler.

Bukağı

Ailenin devamlılığını, bağlılığı, aşkı ve birleşme arzusunu simgeler. Adını, atların otlaktan uzaklaşmasını engelleyen, ön ayaklarına takılan iki halkalı zincirden alır. Motif, iki eşkenar üçgenin bir bağ ile birleşmesiyle oluşur ve nişan yüzüklerinin bağlanması geleneği ile de ilişkilidir.

Sandıklı

Şeklen çeyiz sandığını simgeler ve evlilik isteği ile bebek beklentisini temsil eder. Ancak bazı yörelerde tabut olarak da ele alınarak ölüm temalarını taşıyabilir. Bu durum, motifi yaşamın başlangıcı ve sonu gibi köklü değişimlerin sembolü yapar. Çeyiz, Türklerde Orta Asya'ya kadar uzanan önemli bir gelenektir.

Küpe

Cinselliği ve evlilik isteğini sembolize eder. Çatalhöyük'te evlilik isteğini belirtmek amacıyla kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca Ahiler (tüccarlar) mesleki zirvelerini, padişahlar, dervişler ve zenneler de küpe takmıştır.

Korunma ile İlgili Motifler

Akrep

Korunma amaçlı motiflerdendir. Zehirli bir canlı olması sebebiyle düşmanlıklardan ve kötü niyetten korunmak için kullanılmıştır. Akrep motifi, kötü niyetin ve nedensiz kavganın simgesi olarak şeytanın ruhunu temsil ettiği inancı da taşır. Anadolu insanı, zararlı mahlukata karşı dokuma kilimlerinde bu motifi kullanmıştır.

Göz/Nazarlık

Fizyolojik işlevi görsel algı olan göz, aynı zamanda entelektüel algının sembolüdür. Kötü gözden (nazar) korunmak amacıyla kullanılır ve kötü niyetli bakışların vereceği zararın yine gözün kendisiyle önleneceğine inanılır. Göz, ışığı alma yetisi sayesinde derin bir etki gücüne sahiptir. Muska ve nazarlık motifleri, gözü andıran biçimleri ve renkleriyle nazarı uzaklaştırıcı olarak kullanılır. Göz motifi, Koçboynuzu ve Elibelinde gibi bereket motiflerinin etrafında veya içinde görülebilir. Geometrik üçgen, kare ve eşkenar dörtgen şekillerinde stilize edilerek uygulanır.

Muska

Kötülükten korunma amacıyla kullanılır ve tipik nazar motiflerinin stilize edilmiş şeklidir. Kıskançlık ve haset gibi psikolojik duyguların gözlerden fışkıran çarpıcı bir kuvvet yarattığı inancına karşı korunma sağlar.

^{Muska ve Nazarlık}^{(Kültür Portalı)}

Pıtrak

Tarlalarda bulunan ve dikenli yapısıyla insanlara yapışan bir bitkidir. Dikenlerinin kötü gözü uzaklaştırdığına inanıldığı için nazarlık motifi olarak kullanılmıştır. Ayrıca "pıtrak gibi" deyimi bolluk ve verimliliği ifade ettiği için bereket sembolü olarak da kabul edilir ve un çuvallarında veya tandır örtülerinde kullanılmıştır.

Kurt Ağzı, Kurt İzi, Canavar Ayağı

İyimserliğin ve korunmanın simgesidir. Karanlıkta görebilme yeteneği sayesinde ışığı ve güneşi de sembolize eder. Hititlere göre kurt, tanrıların yoldaşıdır; Asya Türklerinde ise kutsal ve tanrısal kabul edilen bir toteme dönüşmüştür. Anadolu halkları, kendilerini bu hayvanlardan korumak için kurt dişi, akrep kuyruğu gibi parçaları üzerlerinde taşıma yöntemini seçmiştir.

Çengel

Nazardan korunma amacıyla sıkça kullanılan bir motiftir. Aynı zamanda kadın-erkek, dağ-vadi gibi zıt ve farklı düzlemleri bir araya getiren bir anlatıma sahiptir, bu da dengeyi sembolize eder.

Yaşamı Simgeseyen Motifler

Hayat Ağacı

Sürekli gelişim ve değişim içinde olan evreni ve cennete yükselen hayatın dikey sembolizmini temsil eder. Kökleriyle yer altını, gövdesiyle yeryüzünü, dallarıyla cenneti birleştirerek yeryüzü ile cennet arasında bir iletişim sağlar. Ölümsüzlüğün sembolü, kök salmayı ve ebediliği ifade eder. Servi, incir, hurma, nar ve meşe gibi ağaçlar bu motifi oluşturur. Hayat Ağacı üzerindeki kuşlar zamanı gelince uçacak olan can kuşlarıdır.

Bereket

Sonsuz mutluluğu ve bolluğu ifade eder. Üzüm, incir, nar gibi meyveler ile boğa, koç, yılan, ejder ve kelebek gibi hayvan formları birinci grubu oluşturur. Ağaç, çiçek ve yapraklar ikinci grubu; cansız varlıklar olan su, dağ ve kayalar ise üçüncü grubu oluşturarak bolluk ve mutluluğu yansıtır.

^{Bereket Sembolü}^{(Kültür Portalı)}

Damga-İm

Aile, oba, boy veya devlet gibi kavramların varoluşunu simgeleyen figürlerdir. Aile adının sürdürülmesini ve değerli eşyaların aidiyetini belirlemeyi sağlar. Günümüzdeki logo ve piktogramlar bu geleneğin bir uzantısıdır. Aynı zamanda ölümsüzlük ve neslin sürdürülmesi ile ilgili motifler arasında yer alır.

El, Parmak, Tarak

Yaratıcı gücün sembolüdür; insanı hayvandan ayıran en önemli organdır. Eller, kuvvet, kudret ve hükmetme gücünü simgeler. Neolitik ve Paleotik dönem mağara resimlerinde dinsel bir yaklaşımla tekrarlanmıştır. Motifler, genellikle üçlü, beşli, yedili sayılar kullanılarak dokunmuştur.

Kuş

Sevgi, sevgili, özlem ve haber beklentisini simgeler. Aynı zamanda ölen kişinin ruhu olarak kabul edilir ve kadın ile özdeşleşmiştir. Kuvvet ve kudreti temsil eder. Kartal, Selçuklu Devleti tarafından arma olarak kullanılmış ve çift başlı olarak stilize edilmiştir. Orta Asya Şaman kültüründe ruhun kuş şeklinde göğe yükseldiğine inanılırdı.

Suyolu

Yaşamın kendisini ve sürekliliğini, yeniden doğuşu, ruhsal yenilenmeyi ve bereketi simgeleyen en etkin arınma sembolüdür. Pişmiş toprak kaplarda zigzag veya meander adı verilen motiflerle uygulanmıştır. Meander motifi, adını Menderes Nehri'nden alır ve ejder ile simgesel bir anlam bütünlüğü içerir.

Yılan

En eski tanrılardandır; hayatın güçlerinin efendisidir ve dünyanın yaratılışını sembolize eder. Deri değiştirmesinden dolayı ölümsüzlük fikrini simgeler ve insanın ruhunu temsil eder. Çift başlı yılan, hekimliğin sembolü olup zehir/panzehir birliğini tanımlar. Anadolu dokumalarında yılan motifi, zigzag ve ejder şeklinde yorumlanmıştır.

Ejder

Genellikle kanatlı ve yılanı andıran büyük bir hayvan olarak stilize edilir. Gizli hazinelerin bekçisi ve hava ile suların hâkimidir. Ejder ve Zümrütü Anka’nın kavgası bereketli yağmurlar getirir. Selçuklu eserlerinde ebedi hayat, sonsuzluk ve mutluluk sembolü olarak kullanılmıştır.

Yıldız

Gök varlıklarının kutsandığı dönemlerden gelen inançlarda önemli bir yere sahiptir. Mutluluğu sembolize eder. İç içe geçmiş iki üçgenden oluşur ve Hz. Süleyman’ın mührü ile benzerlik gösterir.

Anadolu Motiflerinin Güncel Yorumu

Anadolu motiflerinin oluşturduğu zengin görsel dil, yaşayan bir olgu olarak kabul edilir ve güncel konulara uyarlanarak yeni anlamlar kazanabilir. İki farklı motifin hem şekil hem de anlamlarının birleştirilmesiyle yeni semboller türetilmiştir. Örneğin, kadını temsil eden Elibelinde ile erkeği temsil eden Koçboynuzu motiflerinin birleşimi, hiçbir cinsiyet kimliğine ait olmadan kendini gerçekleştirmeyi simgeleyen "Varoluş" motifini ortaya çıkarmıştır.

Bu yaratıcı yaklaşım ile üretilen diğer yeni semboller şunlardır:

Direniş: Akrep ve Göz motiflerinden türetilmiş olup haksızlıklara karşı durmayı ve toplum muhafızlığını simgeler.
Şifa: Hayat Ağacı ve Kuş motiflerinin birleşimiyle, manevi dinginliği, ruhsal sıkıntıyı alıp yerine huzur veren erdemli davranışı temsil eder.
Kariyer: Koç Boynuzu ve Pıtrak motiflerinden oluşur; iş dünyasında başarı, güç, kudret ve maddi/manevi bolluğu simgeler.
Zafer: Kurt İzi ve Yıldız motiflerinin birleşimiyle, azimli çalışmanın ve mücadeleci ruhun kaçınılmaz sonucunda hak edilen mutluluğu ve zaferi temsil eder.
Buluş: Damga-İm ve Sandıklı motiflerinden türetilmiş olup fark yaratan buluşları, markalaşmayı ve bir şeyleri kökten değiştirmeyi hedefleyenleri simgeler.
Beceri: El-Parmak-Tarak ve Elibelinde motiflerinin birleşimiyle; yaratıcı gücü yetenekle birleştiren, üretmenin gücüyle nam salan ve emeğiyle güzellik yaratan bireyleri temsil eder.
Sadakat: Bukağı ve Saçbağı motiflerinin birleşiminden oluşur; sevdiklerine, işine ve yaşadığı yere sırt çevirmeyen, bağlarını korumaya ve tamir etmeye çalışan sadık karakteri simgeler.
Denge: Çengel ve Yıldız motiflerinin birleşimiyle; hem iç hem de dış dünyada dengeyi bularak mutluluğu ve farklılıkları bütünün parçası olarak gören arabulucu kişiliği temsil eder.
Coşku: Hayat Ağacı ve Saçbağı motiflerinin birleşimiyle; yaşamdaki coşkuyu, bitmeyen enerjiyi, tutkuyu ve mutluluğu simgeler.

Bu modern yorumlar, Anadolu motiflerinin kültürel mirasını koruyarak onları güncel yaşamın sembolleri hâline getirmeyi amaçlamıştır.

Anadolu Motifleri