Antep kutnu kumaşı, Gaziantep'te yüzyıllardır üretilen ve kullanılan, genellikle çözgü sateni veya bez ayağı örgü ile dokunan, boyuna çizgili desenlerden oluşan bir tür atlas kumaştır. Tarihsel olarak çözgüsü ince ipek, atkısı ise pamuk ve ipek karışımıydı, çoğunlukla "yollu" (boyuna çizgili) bir kumaştı. Zamanla çözgü için suni ipek (floş) iplik, atkı içinse pamuk iplik kullanılmaya başlanmıştır.
Türkiye'de yalnızca Gaziantep'te tamamen el tezgâhlarında (şimdilerde daha gelişmiş armürlü ve jakarlı tezgâhlar da kullanılıyor) dokunan ipekli bir dokuma türüdür. Suni ipek (floş) ve pamuk ipliğinden yapıldığı için içinde sentetik madde bulundurmaz, bu da onu sağlıklı bir kumaş türü yapar.
Ayırt Edici Özellikleri
Boyuna Çizgili Desenler: Renkli çözgülerin oluşturduğu boyuna çizgili desenlerden oluşur. Bu çizgilerin oluşturduğu yolların genişlikleri, renkleri ve desenleri farklılık gösterir.
İpeksi ve Parlak Görünüm: Atlas kumaşı olması ve üretim teknikleri (özellikle cendereleme) nedeniyle parlak bir yüzeye sahiptir. Altın rengindeki sarı rengin kumaşa doğal bir parlaklık kattığı belirtilir.
Malzeme: Çözgüde ince ipek (ilk dönemlerde) veya 100, 120, 150 denye numaralı suni ipek (floş), atkıda ise genellikle 20/NE iki kat pamuk ipliği kullanılır.
Doğallık ve Sağlıklılık: Ham maddesi suni ipek ve pamuktur; içinde sentetik madde bulunmaması nedeniyle sağlıklı bir kumaş türüdür. Haşıl maddesi olarak kayısı ağacından elde edilen doğal kitre zamp reçine kullanılır.
Dokuma Yapısı: Kumaşın kalınlık ve inceliğine göre 1 cm'deki atkı tel sayısı 10-12, 1 cm'deki çözgü tel sayısı ise 56-70 arasında değişir. Kullanılan örgüler genellikle çözgü sateni veya bez ayağıdır, yer yer rips örgü de kullanılır.
Bağlama Batik Tekniği: Çözgü ipliklerinin bağlama batik tekniği ile renklendirilmesinden dolayı kendiliğinden oluşan desenler bulunabilir. Bu teknikle desene göre iplikler üzerinde bağlamalar yapılır ve koyudan açığa doğru boyama gerçekleştirilir.
Çeşitlilik: Atkı sıklığı ve çözgüsüne göre "kutnu kumaş", "meydaniye kutnu kumaş", "alaca kutnu kumaş" gibi çeşitleri vardır. Ayrıca renkli çözgülerin oluşturduğu yolların genişliği, rengi ve desenine göre 60'tan fazla isimlendirilmiş çeşidi bulunmaktadır (örn. Mecidiye, hindiye, zencirli, sedefli vb.).
Bu özellikleriyle yöresel giysilerde, halk oyunları kıyafetlerinde, fular, yelek, gömlek, kravat, çanta gibi günlük eşyalarda ve perde, döşemelik gibi dekorasyon ürünlerinde kullanılır. Osmanlı padişahları tarafından da elbise olarak diktirildiği belirtilmiştir.
Yapımı (Üretim Metodu)
Kutnu kumaşı dokumacılığına "kutnuculuk" denir ve üretimi çeşitli aşamalardan geçer.
Söküm İşlemi: Bobin hâlindeki çözgü iplikleri, yaklaşık 16 m² alana kurulu, "devere" adı verilen dört kanatlı dolaplara sarılarak "çile" hâline getirilir. İpliklerin karışmaması için "bağlık" veya "çapraz" denilen ipliklerle bağlanır, hazırlanan çilelere "şak" denir.
Boyama İşlemi: Hazırlanan çileler, büyük kazanlarda su, boya maddesi, soda ve tuz kullanılarak boyanır. Renklendirme genellikle 30-45 dakika sürer. Günümüzde genellikle direkt boyalar kullanılır ancak tarihî kök boya yöntemi ve bağlama batik tekniği de uygulanır. Bağlama batik tekniğinde desenin önceden belirlenmesiyle iplikler bağlanır ve koyudan açığa doğru sıralamayla boyama yapılır.
Mezek İşlemi: Boyanmış veya boyasız çözgü ipliklerinin dokumaya hazırlanmasıdır.
Haşıllama: İpliklere kayısı ağacından elde edilen doğal kitre zamp reçine uygulanarak sağlamlaştırılır; kopmalar önlenir ve parlaklık verilir.
Elle Açma-Tarama: Haşıllanan iplikler duvar çubukları arasına gerilip açılır ve düzgünleştirilir.
Kavuk: Düzgünleştirilen iplikler 50 cm uzunluğundaki "milef" adı verilen tahta sopalara sarılır ve nemli torbalarda dinlendirilir.
Taharlama Öncesi: Hazırlanan "kavuklar" "levent" adı verilen makaralara sarılır ve dokuma tezgâhına verilir.
Taharlama: Çözgü iplikleri tek tek gücü tellerinden ve kumaşın desen ve sıklığına göre belirlenen tarak dişlerinden geçirilir.
Atkı İpliğinin Hazırlanması: Genellikle iki kat pamuk ipliği kullanılır. Bu iplikler nişelenir (mısır, arpa, buğday nişastası ile) ve masuralara sarılır. Masura mekiğe yerleştirilir.
Dokuma İşlemi: Mekikle dokuma tekniği kullanılarak, eskiden ahşap kamçılı tezgâhlarda, günümüzde ise daha gelişmiş armürlü ve jakarlı tezgâhlarda gerçekleştirilir.
Tavlama ve Nişeleme: Kumaş su ve nişasta ile nemlendirilir, katlanıp ağırlık altında dinlendirilir.
Cendereleme: Nemli kumaş cendere makinesinde (silindirler arasında) preslenir. Bu işlem yüzeyi parlatır ve doku gözeneklerini kapatır. Hareli (su yolu) desenler için kumaş ikiye katlanarak cenderelenir.
Mengeneden Geçirme: Birkaç top kumaş üst üste konulup mengeneye alınarak bir gün boyunca basınç altında sıkıştırılır, bu da kumaşa düzgünlük ve parlaklık verir. Üretimin tüm aşamaları (özellikle bağlama batik boyama ve dokuma) ustalık ve el emeğine dayandığı için Gaziantep ili sınırlarında gerçekleşmelidir.
Denetimi
Antep kutnu kumaşı coğrafi işaret tescilinin denetimi Gaziantep Sanayi Odası koordinasyonunda yapılır. İmalatçı firmalar Gaziantep Sanayi Odası'nda bir kayıt defterine alınır. Üreticiler her yıl ocak ayında Ticaret Sicil, vergi ve TOBB kayıtlarından tespit edilir. Denetim Komisyonu en az 3 kişiden oluşur: Gaziantep Sanayi Odası'ndan ilgili komite gruplarından en az 1 kişi, Oda'nın görevlendireceği 1 kişi (sekreterya/organizasyon) ve Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğünün görevlendireceği 1 kişi. Komite üyeleri 4 yılda bir yenilenir. Kayıtlı firmalar yılda bir kez, genellikle yılın ilk dört ayında denetlenir. Şikâyet durumunda, şikâyet tarihinden itibaren 1 ay içinde denetim yapılır. Denetim kriterleri arasında kullanılan malzemelerin (çözgü/atkı ipliği, haşıl maddesi) uygunluğu, üretim metoduna (bağlama batik, örgüler) uygunluk, desenlerin (çizgili, bağlama batik desenleri) varlığı, iplik sıklıkları (atkı/çözgü tel sayısı) ve kumaşın parlaklığı/tuşesi yer alır. Denetimler ve şikâyetlerin değerlendirilmesi Gaziantep Sanayi Odası Genel Sekreterliği koordinasyonunda yürütülür.
