Antimon, periyodik tablonun 15. grubunda yer alan, atom numarası 51 olan, yarı metal (metaloit) bir elementtir. Gümüşi beyaz renkte, sert ve kırılgan bir yapıya sahip olan antimon, milattan önceki yıllardan beri bilinmektedir. Başta alaşımlar ve elektronik sanayii olmak üzere çeşitli endüstriyel uygulamalarda kullanılır.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Antimon (Sb), periyodik tablonun 5. periyodunda, 15. grupta (pniktojenler grubu) arsenik ve bizmut arasında yer alır. Kimyasal özellikleri bakımından hem metallere hem de ametallere benzerlik gösterdiği için yarı metal (metaloit) olarak sınıflandırılır. Elektron dizilimi [Kr] 4d¹⁰5s²5p³ şeklindedir. En yaygın allotropu metalik gri antimondur; bunun yanı sıra sarı ve siyah gibi amorf formları da bulunmaktadır. Oda sıcaklığında katı halde bulunur. Metalik antimonun yoğunluğu yaklaşık 6,68 g/cm³'tür. Kötü bir ısı ve elektrik iletkenidir.

Keşfi

Antimon ve en yaygın minerali olan stibnit (antimon sülfür, Sb₂S₃), antik çağlardan beri bilinmektedir. Eski Mısırlılar, stibniti göz makyajı (sürme) olarak kullanmışlardır. Metalik antimon da eski zamanlarda bilinmekteydi, ancak genellikle kurşun veya bizmutla karıştırılıyordu. Antimonun kendine özgü bir madde olarak tanınması ve özelliklerinin incelenmesi yüzyıllar sürmüştür. 16. yüzyılda metalurji ve kimya alanındaki çalışmalarıyla tanınan Vannoccio Biringuccio ve Georgius Agricola gibi isimler antimonun ayrıştırılması ve özelliklerinden bahsetmişlerdi.

^{Antimon (Yapay Zeka İle Üretilmiştir.)}

Etimoloji

Antimon kelimesi büyük olasılıkla Ortaçağ Latincesindeki antimonium kelimesinden gelir; bu terimin kökeni Arapça al-ithmid (stibnit) kelimesine kadar uzanır. Kimyasal sembolü Sb, Latince stibium sözcüğüne dayanmaktadır.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Metalik antimon, gümüşi beyaz parlaklığa sahip, mavimsi bir renk tonu olan, çok sert ve kırılgan bir katıdır. Pul pul dökülme eğilimindedir. Erime noktası 630,628 °C, kaynama noktası ise 1587 °C'dir. Atom yarıçapı yaklaşık 206 pm, elektronegatiflik değeri ise 2,05'tir. Elektron ilgisi 100,924 kj/mol olarak belirtilmiştir. Kuru havada kararlıdır ancak ısıtıldığında oksijenle reaksiyona girerek antimon trioksit (Sb₂O₃) ve diğer oksitleri oluşturur. Halojenlerle kolayca reaksiyona girer. Oksitleyici asitlerde çözünür, ancak hidroklorik asit gibi indirgeyici asitlerde yavaş çözünür. Bileşiklerinde genellikle +3 ve +5 oksidasyon durumlarını alır.

Doğada Bulunuşu

Antimon, yerkabuğunda nispeten az bulunan bir elementtir; bolluğu yaklaşık olarak arsenik kadardır. Doğada serbest metalik halde nadiren bulunabilir. Çoğunlukla 100'den fazla farklı mineralin içinde, özellikle sülfürlü bileşikler halinde bulunur. En önemli antimon minerali stibnittir (antimon(III) sülfür, Sb₂S₃). Ayrıca ullmannit (NiSbS), jamesonit (Pb₄FeSb₆S₁₄) ve boulangerit (Pb₅Sb₄S₁₁) gibi kompleks sülfür minerallerinde de bulunur. Zaman zaman doğal metalik ya da alaşımlar hâlinde de bulunabilir. Başlıca üretici ülkeler arasında Çin, Rusya, Bolivya ve Tacikistan yer alır.

İzotopları

Antimonun doğada iki kararlı izotopu bulunur: antimon-121 (¹²¹Sb) ve antimon-123 (¹²³Sb). Doğal antimonun yaklaşık %57,36'sını ¹²¹Sb, %42,64'ünü ise ¹²³Sb oluşturur. Kaynakta önemli izotop olarak ¹²¹Sb belirtilmiştir. Bunların yanı sıra birçok radyoaktif izotopu da yapay olarak üretilmiştir.

Kullanım Alanları

Antimonun ve bileşiklerinin çeşitli endüstriyel uygulamaları vardır:

• Alaşımlar: Antimonun en önemli kullanım alanı, diğer metallerin özelliklerini geliştirmek için alaşım maddesi olarak kullanılmasıdır. Özellikle kurşuna eklendiğinde, kurşunun sertliğini, dayanıklılığını ve mekanik mukavemetini artırır. Bu kurşun-antimon alaşımları, otomotiv akülerinin (kurşun-asit piller) ızgaralarında, mermi çekirdeklerinde, lehimlerde, yatak metallerinde (rulman yatakları) ve borularda kullanılır. Kalay ve bakırla birlikte pewter ve Babbitt metali gibi alaşımların yapımında da kullanılır.
• Alev Geciktiriciler: Antimon trioksit (Sb₂O₃), halojenli bileşiklerle birlikte plastikler, tekstiller, kauçuk ve diğer polimerik malzemelerde çok etkili bir alev geciktirici olarak yaygın şekilde kullanılır. Yangın güvenliği açısından kritik öneme sahiptir.
• Elektronik ve Yarı İletkenler: Yüksek saflıkta antimon, elektronik endüstrisinde kızılötesi dedektörler, Hall etkisi sensörleri ve diyotlar gibi yarı iletken aygıtların üretiminde n-tipi katkı maddesi olarak kullanılır. İndiyum antimonit (InSb) önemli bir kızılötesi dedektör malzemesidir.
• Cam ve Seramik Sanayii: Antimon bileşikleri, camları ve seramikleri opaklaştırmak (saydamlığını gidermek), renklendirmek ve emaye üretiminde kullanılır.
• Pigmentler: Bazı antimon bileşikleri boyalarda pigment olarak kullanılmıştır.
• Diğer Uygulamalar: Kibritlerde, havai fişeklerde, bazı ilaçlarda (özellikle paraziter enfeksiyonların tedavisinde kullanılan antimon bileşikleri, ancak toksisiteleri nedeniyle kullanımları azalmaktadır) ve mühimmatta kullanılmıştır.

Biyolojik Rolü ve Etkileri

Antimonun bilinen bir biyolojik rolü yoktur. Antimon ve birçok bileşiği toksik olarak kabul edilir. Maruziyet yolu (soluma, yutma, cilt teması), dozu ve süresi toksik etkilerin şiddetini belirler. Antimon zehirlenmesi, arsenik zehirlenmesine benzer belirtiler gösterebilir ve baş ağrısı, baş dönmesi, mide bulantısı, kusma gibi semptomlara yol açabilir. Kronik maruziyet ise kalp, karaciğer ve akciğer rahatsızlıklarına neden olabilir.

Antimon trioksit, potansiyel bir kanserojen olarak sınıflandırılmıştır. Antimon ve bileşikleriyle çalışılırken uygun havalandırma, kişisel koruyucu ekipman (eldiven, gözlük, solunum maskesi) kullanımı ve hijyen kurallarına uyulması gibi sıkı güvenlik önlemleri alınmalıdır.