Bayat Türkmen kilimi, Oğuz kültürünün el sanatları mirası içerisinde önemli bir yer tutan, tamamen el emeğiyle ve doğal malzemelerle üretilen geleneksel bir dokuma ürünüdür. Afyonkarahisar’ın Bayat ilçesinde üretilen bu kilimler, %100 koyun yününden elde edilen kirman iplerinin kök boyalarla boyanması ve el tezgâhlarında sık çözgü yöntemiyle dokunmasıyla öne çıkar. Yüzyıllardır nesilden nesile aktarılan motif ve desenler, özgün renk tonları ve dayanıklılığı ile hem kültürel bir kimlik göstergesi hem de ekonomik bir değer taşıyan Bayat Türkmen kilimi, geleneksel dokumacılık sanatının yaşatılmasına katkı sağlayan önemli örneklerden biridir.

Özellikleri ve Üretimi

Tarihte Oğuzların önemli kültür işlerinden biri kilim olmuştur. Bayat Türkmen Kilimleri, orijinal desen, motif ve renklere bağlı kalınarak %100 kök boyalı yünden ve %100 el emeği ile el dokunarak üretilir. kilimin ayırt edici özellikleri arasında tamamen kök boyası ile boyanmış olması, kirmanla eğrilerek kaliteli yün iplerle dokunması, tamamen doğal malzeme ve el emeği ile üretilmesi yer alır. Üretimde %100 koyun yünü kullanılır. Yün, kirman adı verilen bir aletle eğrilerek ipe dönüştürülür. Kirmanla eğrilen ipler, makine ipinden daha sağlamdır.

Kök boyaları elde etmek için dağlardan pinar, palamut ve mazı gibi bitkiler toplanarak gölgede kurutulur. Kurutulan bitkiler iple kazanlara konulup kaynatılır. Boyanacak yün ipler, kök boyama öncesinde mineral tuzlarla kaynatılıp bir gün suda bekletilerek "mordonlama" işleminden geçirilir. Bu işlem, yün iplerin şeklini, dokusunu, elastikiyetini ve yumuşaklığını kaybetmemesi içindir. Mavi renk için çivit otu kullanılırken renklerin koyulaşması veya başka renklere dönmesi için saçıkıbrıs mineral tuzu kullanılır. Boyalık otu kırmızı tonları, ceviz kabuğu kahverengi tonları, palamut ve mazı siyah ve sarı tonlarını, pinar yeşil tonlarını, çivit otu ise lacivert ve mavi tonlarını verir.

Boyanan ipler kazandan çıkarılıp bir gün askıda bekletildikten sonra, ikinci gün bol su ve deterjanla yıkanır. Ardından kurutulur ve yumak haline getirilir. Kilimler metal tezgâhlarda dokunur. İstenilen ebatta, ince iple sık şekilde çözgü yapılır. Bayat Türkmen Kilimleri, desenlerinde küçük ve sık motiflerle üretilir. Desenleri geçmişten günümüze korunarak aktarılmıştır. Bayat Türkmen Kilimleri'nde kullanılan 12 farklı desen bulunmaktadır: Avşar, Saçbağlı, Bindallı, Körçiçek, Hayat Ağacı, Başaklı, Bıtraklı, Ejderhalı, Seleser, Parmaklı, Konya, Kütahya. Sık çözgü ve sık dokuma olması nedeniyle çift yönlü kullanılabilir. Kök boyalı iplerin renkleri başlangıçta daha koyu ve mattır, yıkandıkça ve kullanıldıkça parlaklaşır ve canlılık kazanır14. Kök boyadan elde edilen renkler ışığa karşı dayanıklıdır ve yıkandığında birbirine karışmaz. Bir kilimin tamamlanması yaklaşık bir ay sürebilir. 1 m² kilim üretimi için 0,400 kg yün çözgü ipi ve 1 kg kök boyalı kirman ipi kullanılır. Dokuma tamamlandıktan sonra saçaklar örülür.

^{Bayat Türkmen Kilimi (AA)}

Kültürel ve Ekonomik Önemi

Kilim dokumacılığı, yöre kadınlarının el emeği ve nesilden nesile aktarılan ustalıkla günümüze ulaşmıştır. Afyonkarahisar'daki E Tipi Kapalı Ceza ve İnfaz Kurumu'nda Bayat Kaymakamlığı ile ortaklaşa yürütülen bir proje kapsamında tutuklu ve hükümlülere kilim dokuma kursları verilmektedir. Bu kurslar sayesinde meslek öğrenen kişiler, tahliye olduklarında iş bulma imkanı elde etmektedir. Bu meslek, kültürde kaybolmaya yüz tutmuş sanatlar arasında yer almaktadır ve yaşatılmaya çalışılmaktadır.. Valilik ve Kaymakamlık bu kültürü yaşatmak için destek vermektedir. Patentli kilimlerin sosyal medya üzerinden satışı yapılmakta ve internet üzerinden farklı platformlardan dünyaya açılması için çalışmalar yürütülmektedir.

^{Bayat Türkmen Kilimi (AA)}

Denetim

Bayat Türkmen kiliminin denetimi, Bayat Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı-Kilim Atölyesi İşletmesi koordinatörlüğünde, Bayat Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Bayat İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü ve Bayat Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı'ndan uzman personelin katılımıyla oluşturulan bir merci tarafından yapılır. Denetimlerde %100 koyun yününden eğrilmiş kirman ipi kullanımı, ipin kök boya ile boyanmış olması ve kilim desenleri kontrol edilir. Denetimler yılda bir defa veya gerektiğinde yapılır.