Bilgi tabanlı sistemler (Knowledge-based systems - KBS), insan uzmanlığını yakalayarak bilgisayar ortamına aktaran, karar verme, öğrenme, problem çözme gibi karmaşık süreçleri destekleyen bilgisayar programlarıdır. KBS, bilgi tabanı ve çıkarım motoru gibi temel bileşenlerden oluşur ve özellikle yapay zekâ (YZ) alanının önemli bir alt dalıdır. Bu sistemler, insan uzmanlığının kodlanarak saklanması, paylaşılması ve gerektiğinde karar destek aracı olarak kullanılması işlevini üstlenir.

Özünde bir bilgi tabanlı sistem, belirli bir alandaki uzman bilgisini bir bilgi tabanında depolar; bu bilgi, bir çıkarım motoru veya akıl yürütme sistemi tarafından işlenerek yeni bilgiler üretilir, karar önerileri sunulur. Kullanıcı, sistemle bir arayüz vasıtasıyla etkileşime geçer.

Bilgi Tabanlı Sistemlerin Temel Bileşenleri

Bilgi tabanlı sistemler (KBS), temel olarak insan uzmanlığının formel bir şekilde temsili ve bu bilginin bir bilgisayar sistemi vasıtasıyla yürütülmesi amacını taşır. Bir KBS'nin mimarisi üç temel yapı taşından meydana gelir: Bilgi Tabanı, Çıkarım Motoru ve Kullanıcı Arayüzü.

Bilgi Tabanı (Knowledge Base): Uzmanlardan elde edilen bilgi birikiminin sistematik bir biçimde temsil edilmesini sağlar. Bu temsil, kural kümeleri, vaka örnekleri, çerçeveler, anlamsal ağlar veya hibrit şemalar biçiminde olabilir. Bilgi tabanı, yalnızca salt verilerin depolandığı bir ortam değil, bilginin yapılandırıldığı, sınıflandırıldığı ve mantıksal bütünlük içinde saklandığı bir bilgi havuzudur. Uzman bir kişinin zihnindeki bilgi, çoğu kez örtük biçimdedir ve bu bilginin açık, sorgulanabilir biçimde sisteme aktarılması bilgi mühendisliği açısından temel bir aşamadır.

Çıkarım Motoru (Inference Engine): Bilgi tabanına gömülü bilgiye erişen ve bu bilgiyi akıl yürütme (reasoning) mekanizmaları ile işleyen bir çekirdektir. Bu motor, kullanıcının sorgularını veya sistemin içsel ihtiyaçlarını kurallar veya mantıksal örüntüler vasıtasıyla çözümler. Kural tabanlı çıkarım, mantık programlama, kısıt çözümleme veya bulanık mantık gibi teknikler bu motorun dayandığı yöntemlerdir. Çıkarım motorunun kalitesi, sistemin sunduğu karar destek seviyesini doğrudan belirler.

Kullanıcı Arayüzü (User Interface): İnsan-bilgisayar etkileşimini sağlayan köprüdür. Etkili bir kullanıcı arayüzü, karmaşık bilgi yapılarını kullanıcıya anlaşılır biçimde sunabilmeli ve kullanıcının sisteme veri girişi yapmasını kolaylaştırmalıdır. Gelişmiş sistemlerde doğal dil işleme yetenekleri veya konuşma tanıma modülleri, kullanıcı deneyimini üst düzeye taşır.

Gelişmiş bilgi tabanlı sistemlerde bu bileşenlere ek olarak öğrenme yeteneği (learning capability) de bulunabilir. Bu durumda sistem, yeni bilgi edindikçe bilgi tabanını günceller veya çıkarım motorunu optimize eder. Bu yapı, makine öğrenmesi (ML) bileşenleriyle hibrit biçimde çalışabilir.

Bilgi Tabanlı Sistem Türleri

Bilgi tabanlı sistemler, içerdiği bilgi temsili yöntemleri ve problem çözme stratejilerine göre çeşitli alt türlere ayrılır. Bu sınıflandırma, kullanım senaryolarına göre geniş bir yelpazeyi kapsar:

• Uzman Sistemler: En bilinen bilgi tabanlı sistem türüdür. Belirli bir uzmanlık alanında insan uzmanının problem çözme stratejisini simüle eder.
• Vaka Tabanlı Sistemler: Yeni karşılaşılan bir sorunu, geçmişteki benzer vakaların çözüm örüntülerine başvurarak çözer. Bu sistemlerde bilgi tabanı, vakalarla zenginleştirilir ve çıkarım motoru benzerlik ölçütlerine göre arama yapar.
• Kural Tabanlı Sistemler: “Eğer-ise” (if-then) biçimli mantıksal kurallar kullanarak veri üzerinde akıl yürütür. Bu tür sistemler, şeffaf mantık zincirleri kurarak kullanıcıya çözüm sürecini de açıklar.
• Kara Tahta Sistemleri: Çözüm üretiminde farklı bilgi kaynaklarının aynı ‘kara tahta’ üzerinde fikir alışverişi yapmasına benzetilir. Çoklu uzmanlık alanları veya çoklu bilgi modülleri iş birliği içinde çalışır.
• Hiper Metin Manipülasyon Sistemleri: Bilgiyi ilişkisel bağlantılarla yöneten, özellikle metin tabanlı bilgi bankalarının organize edilmesini sağlayan sistemlerdir.
• CASE Tabanlı Sistemler: Yazılım mühendisliği alanında otomatik yapılandırma, tasarım ve yönetim desteği sağlar. Bilgi mühendisliği ile yazılım mühendisliğinin kesişiminde yer alır.
• Akıllı Öğretim Sistemleri: Öğrencilerin performansını izler, geri bildirim verir ve kişiselleştirilmiş öğretim stratejileri uygular.
• Tıbbi Teşhis Sistemleri: Hastadan alınan semptom verilerini işleyerek olası hastalıkları teşhis eder ve tedavi önerileri sunar.

Tuthhill & Levy’nin (1991)^【1】  sınıflaması, bu türleri temel başlıklar altında toplamış ve KBS alanının uygulama çeşitliliğine işaret etmiştir.

Gerçek Zamanlı Bilgi Tabanlı Sistemler

Bilgi tabanlı sistemlerin gelişiminde dikkat çeken özel bir alan, gerçek zamanlı bilgi tabanlı sistemlerdir. Bu sistemler, hızlı değişen çevrelerde, kısıtlı sürede karar verme zorunluluğu bulunan karmaşık durumlarda kullanılmak üzere geliştirilmiştir. Örneğin, kriz müdahalesi, hava aracı pilot asistanları, uydu yönetimi, borsa ticareti ve petrol platformları gibi alanlarda gerçek zamanlı bilgi tabanlı sistem çözümleri öne çıkar.

Gerçek zamanlılık (real-time) kavramı, sistemin belirli bir dış olaya, veri akışına veya sensörden gelen girdiye, öngörülen sürede kesin yanıt verebilmesi anlamına gelir. Bu, sistemin sadece “hızlı” olması değil, yanıt süresinin deterministik olarak güvence altına alınması demektir. Gerçek zamanlı KBS’lerin başlıca gereksinimleri şunlardır:

• Zamansal Akıl Yürütme: Geçmiş, şimdiki ve gelecek olayları bağlam içinde değerlendirme yeteneği.
• Kesintisiz Çalışma: Çoğu gerçek zamanlı sistem, aralıksız işlem yapar ve arıza anında bile fonksiyonel kalmalıdır.
• Asenkron Olay Yönetimi: Planlanmamış olaylara müdahale edebilmek için kesintiye uğrayabilir ve daha kritik veriye öncelik tanıyabilir.
• Veri Geçerliliği ve Gürültü Yönetimi: Sensör verisi bozulabilir veya doğruluğunu yitirebilir. Sistem, bu belirsizlikleri işleyebilmelidir.
• Dış Ortama Arayüz: Girdi çoğunlukla sensörlerden alınır; insan girdisine bağımlılık minimumdur.
• Yüksek Performans: Milisaniyeler mertebesinde yanıt üretme gereksinimi (örneğin bir savaş uçağı pilot asistanı sisteminde 100 ms tepki süresi).
• Prosedürel Bileşenlerle Entegrasyon: Sinyal işleme, veri sıkıştırma, özel I/O işlemleri gibi görevler geleneksel kodla birlikte yürütülür.

Bu sistemlerin temel amacı, insan operatörlerin bilişsel yükünü azaltmak veya üretkenliği arttırmaktır. Özellikle, bilişsel yükün yüksek olduğu petrol platformları, uyduların karmaşık yönetimi veya hızlı değişen finans piyasaları gerçek zamanlı bilgi tabanlı sistemlerin öncelikli alanlarıdır.

Gelişim Süreci ve Bilgi Mühendisliği

Bilgi tabanlı sistemlerin geliştirilmesi, klasik yazılım geliştirme yaklaşımlarından belirgin biçimde ayrılır ve bilgi mühendisliği (Knowledge Engineering) disiplinine dayanır. Bu yaklaşım, insan uzman bilgisinin sistematik biçimde edinilmesi, modellenmesi, temsil edilmesi ve kullanılmasını içerir. Gelişim süreci aşağıdaki aşamaları kapsar:

1. İş Modelleme: Öncelikle, bilgi tabanlı sistemin geliştirileceği iş alanı ve gereksinimler netleştirilir. Bu aşama, sürecin organizasyonel hedeflerle uyumlu olmasını sağlar.
2. Kavramsal Modelleme: Elde edilecek bilginin mantıksal çerçevesi, kavramsal şemalar aracılığıyla tasarlanır. Bu modelleme, bilginin ilişkilerini, aktörlerini ve kullanım senaryolarını gösterir.
3. Bilgi Edinimi: Uzmanlardan bilgi toplama sürecidir. Görüşmeler, anketler, kayıt incelemeleri gibi klasik yöntemlerin yanı sıra, örtük bilginin çıkarılması için kavram haritalama, protokol analizi gibi teknikler kullanılır.
4. Bilgi Temsili: Elde edilen bilginin kural kümeleri, çerçeveler, anlamsal ağlar, senaryolar veya karma yapılar (hibrit) şeklinde formel temsil edilmesi gerekir. Seçilen şema doğal, şeffaf ve sürdürülebilir olmalıdır.
5. Uygulama: Programlama dilleri (Prolog, LISP), bilgi tabanlı sistem kabukları (JESS, CLIPS), bilgi mühendisliği platformları (CommonKADS, Protégé) kullanılarak sistem geliştirilir. Bu aşamada sistem, testler ve kullanıcı eğitimleriyle bütünleştirilir.

Bilgi mühendisliği süreci, bilginin sistemler arası paylaşılabilirliğini artırmak amacıyla ontolojiler ve problem çözme yöntemleri (PSM) gibi yeniden kullanılabilir bileşenleri de içerir. Bu bileşenler, alanlar arası bilgi transferini ve esnek uygulama geliştirmeyi mümkün kılar.

Bilgi Tabanlı Sistemler ve Bilgi Yönetimi İlişkisi

Bilgi Tabanlı Sistemler (KBS), bilgi yönetimi (Knowledge Management - KM) kavramının kritik bir teknolojik bileşenidir. Bilgi yönetimi; bir organizasyonun bilgi varlıklarının tanımlanması, paylaşılması ve geliştirilmesi süreçlerini kapsar. Bu süreçlerin temelinde açık (explicit) ve örtük (tacit) bilginin örgüt genelinde dolaşımı yer alır.

Bilgi tabanlı sistemler, bilgi yönetimi çerçevesinde bilginin edinilmesi, saklanması, tekrar kullanılması ve yayılması aşamalarına doğrudan hizmet eder. Bu bağlamda bir bilgi tabanlı sistem; uzman bilgisinin kurallara, vakalara veya çerçevelere dönüştürülerek depolandığı bir platform sunar. Böylelikle uzman bilginin bir bireye veya dar bir gruba bağlı kalması engellenir.

Bilgi Yönetim Sistemi (Knowledge Management Systems - KMS), hem açık hem örtük bilginin örgüt içinde akışını sağlamak için tasarlanmış bütünleşik bir bilgi teknolojileri platformudur. Bu platformlar; grup yazılımlarını, içerik yönetim sistemlerini, iş zekâsı araçlarını ve bilgi tabanlı sistemler gibi yapay zeka tabanlı bileşenleri bir araya getirir. Bu nedenle, bilgi tabanlı sistemler, bilgi yönetim sistemi çatısı altında yer alan bir yapay zeka bileşeni olarak değerlendirilir.

Ayrıca bilgi tabanlı sistemler, örgütsel öğrenme (Organisational Learning) bağlamında da önemlidir. Bu konuda iki bakış açısına dikkat çekilir: Yapay zeka perspektifi, bilgi tabanlı sistemleri donanım ve yazılım sistemleri ile sınırlarken; örgütsel öğrenme perspektifi, grup yazılımları, belge yönetimi gibi kolektif bilgi paylaşımını da bilgi tabanlı sistemler kapsamına dahil eder. Böylece bilgi tabanlı sistemler, yalnızca bir uzman sistem değil, örgüt düzeyinde bilgi paylaşımının da omurgasıdır.

Bilgi Tabanlı Sistemlerin Avantajları

Bilgi tabanlı sistemlerin, geleneksel bilgi işleme ve insan merkezli karar verme süreçlerine göre önemli üstünlükleri vardır. Bu avantajlar birkaç boyutta sınıflandırılabilir:

• Uzmanlık Transferi ve Saklama: Bir bilgi tabanlı sistemi, bir veya birden fazla insan uzmanın bilgisini formel bir yapıda depolayarak kurumsal hafıza işlevi görür. Böylece uzman ayrıldığında bilgi kaybı önlenir.
• Karar Destek ve Verimlilik: Bilgi tabanlı sistem, karmaşık karar süreçlerini hızlandırır. Kritik alanlarda (ör. tıbbi teşhis, makine arızası teşhisi) insan uzman olmadığında bile karar kalitesini artırır. Ayrıca kullanıcının uzmanlık seviyesini yükseltir.
• Tutarlılık: Bilgi tabanlı sistem, insan faktöründen kaynaklı değişkenlikleri azaltır. Çıkarım motoru, her durumda aynı kuralları uygulayarak standartlaştırılmış sonuçlar üretir.
• Öğrenme ve Yenilik: Bazı gelişmiş sistemler, geçmiş vakalardan veya kullanıcı etkileşiminden öğrenerek bilgi tabanını geliştirir. Bu sayede yeni bilgi üretebilir veya mevcut bilgiyi yeniden düzenleyebilir.
• Erişilebilirlik ve Esneklik: Bulut tabanlı bilgi tabanlı sistem çözümleri, bilgiye coğrafi engeller olmadan erişim sağlar. Uzak ekipler, gerçek zamanlı karar desteği alabilir.
• Maliyet Etkinliği: Bilgi tabanlı sistem, nadir uzmanlığın geniş kitlelere aktarılmasını sağlar. Bu, özellikle kırsal veya gelişmekte olan bölgelerde maliyet etkin bir çözümdür.
• Eğitim ve Gelişim: Akıllı öğretim sistemleri (Intelligent Tutoring Systems) ile bireysel öğrenme desteklenir. Çalışanlar veya öğrenciler, kendi hızlarında öğrenir.

Bilgi Tabanlı Sistemlerin Sınırlamaları

Bilgi tabanlı sistemlerin geliştirilmesi ve uygulanması, bazı kritik sınırlamaları da beraberinde getirir. Başlıca zorluk alanları şunlardır:

• Bilgi Edinimi Zorluğu: Uzman bilgisinin soyut (örtük) olması, sistematik olarak çıkarılmasını güçleştirir. Görüşmeler, anketler veya protokol analizleri, örtük bilginin tamamını yansıtamayabilir.
• Bilgi Temsili Karmaşıklığı: Elde edilen bilginin kurallar, çerçeveler veya anlamsal ağlar şeklinde uygun biçimde temsil edilmesi uzmanlık gerektirir. Yanlış veya eksik temsil, karar kalitesini olumsuz etkiler.
• Bakım ve Güncelleme Gereksinimi: Organizasyonel süreçler ve politikalar değiştikçe bilgi tabanının sürekli güncellenmesi gerekir. Bu, teknik ve maliyet açısından süreklilik gerektirir.
• Performans Kısıtları: Özellikle gerçek zamanlı uygulamalarda yüksek hızda veri akışı, bilgi tabanlı sistemlerin işlem gücünü zorlar. Milisaniyeler düzeyinde yanıt gereksinimi, yazılım optimizasyonu ihtiyacını artırır.
• Kullanıcı Eğitimi: Sistemin etkin kullanımı için kullanıcıların bilgi tabanlı mantığı anlaması, doğru veri girişi yapması önemlidir. Eğitimsiz kullanıcı hatalı sonuçlara yol açabilir.
• Veri Kalitesine Bağımlılık: Sistemin kalitesi, bilgi tabanına girilen verinin doğruluğuna bağlıdır. Eksik veya hatalı bilgi, yanlış çıkarımlara neden olabilir.
• Felsefi ve Etik Sorunlar: Yapay zekâ temelli bilgi tabanlı sistemler, karar yetkisinin makinelere devri ile ilgili etik tartışmaları gündeme getirir. Özellikle sağlık, hukuk gibi kritik alanlarda bu risk önemlidir.

Bilgi Tabanlı Sistemlerin Uygulama Alanları

Bilgi tabanlı sistemler, geniş bir yelpazede karmaşık problem çözme, tahmin, teşhis, planlama, öğretim gibi işlevleri yerine getirir. Uygulama alanları şu şekilde gruplanabilir:

• Sağlık: Klinik karar destek sistemleri, hasta teşhis ve izleme, cerrahi yönlendirme, tıbbi sigorta süreçleri.
• Hukuk: Hukuki danışmanlık, dava analizi, karar destek yazılımları, mevzuat yorumlama.
• Eğitim ve Öğretim: Akıllı öğretim sistemleri, kişiselleştirilmiş geri bildirim, sınav planlama ve değerlendirme, uzaktan eğitim.
• Endüstri: Makine arızalarının teşhisi, proses kontrol, robotik sistem yönetimi, kalite kontrol, otomatik ürün tasarımı.
• Tarım: Bitki ve hayvan hastalık teşhisi, toprak sağlığı kartları, sulama planlama, arazi kullanımı optimizasyonu.
• Finans ve Ekonomi: Piyasa izleme, risk analizi, borsa işlemleri, yatırım tavsiyesi, vergi planlama.
• Savunma ve Havacılık: Otonom araçlar, insansız hava araçları, savaş yönetim sistemleri, pilot asistanları.
• Kırsal ve Sosyal Gelişim: E-devlet hizmetleri, vatandaş kartları, sosyal yardım planlaması, kültürel bilgi bankaları, dil eğitimi, oyun ve eğlence.

Özellikle gelişmekte olan bölgelerde bilgi tabanlı sistemler, uzman bilgisini yaygınlaştırarak kırsal kalkınmada rol oynar. Tarım, sağlık ve eğitimde bilgi tabanlı sistem kullanımı kullanımı, bilgi eksikliğini gidererek yerel kalkınmayı hızlandırabilir.