Brütalist mimari, II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan ve 1950–1970’li yıllarda etkisini küresel ölçekte göstermiş bir mimarlık yönelimidir. Kökeni Fransızca béton brut (işlenmemiş beton)^【1】  ifadesine dayanan akım, başta beton olmak üzere ham, kaplanmamış ve ucuz malzemelerin doğrudan kullanımıyla tanımlanır.

Brütalist yapılarda fonksiyonlar dışa vurulur, taşıyıcı sistem görünür kılınır ve malzemenin doğal dokusu estetik bir değer olarak kabul edilir. Bu yaklaşım, ekonomik gereklilikler ve hızlı inşa ihtiyacıyla birleşerek özellikle kamu yapıları, üniversite kampüsleri, konut blokları ve idari binalarda geniş ölçüde uygulanmıştır.

^{Geisel Kütüphanesi, ABD (Unsplash)}

Tarihçe

19. yüzyıl boyunca tarımsal toplumdan sanayi toplumuna geçiş, toplumsal sınıflarda köklü dönüşümler ve teknolojinin gündelik yaşama hızla nüfuzu, tarihsel üsluplardan bağımsız yeni bir mimarlık fikrini öne çıkardı. 20. yüzyıl ortalarında bu fikir, savaşın tahrip ettiği şehirlerin acil ihtiyaçlarıyla birleşerek brütalizmi doğurdu.

Malzemenin ucuzluğu, bulunabilirliği ve işlenme kolaylığı sayesinde beton, savaş sonrası dönemin en temel yapı bileşeni oldu. 1950’lerde İngiltere’de Alison ve Peter Smithson’ın projeleriyle “Yeni Brütalizm” terimi literatüre girdi; Reyner Banham’ın 1955’te The Architectural Review’de yayımladığı makalesi ve 1966 tarihli The New Brutalism: Ethic or Aesthetic? adlı kitabı akımın kuramsal çerçevesini oluşturdu. Banham’ın üç temel ilkesi –“akılda kalıcılık”, “strüktürün sergilenmesi” ve “malzeme dürüstlüğü”– sonraki uygulamalar için yol gösterici oldu.

1950–70 arası dönemde brütalizm, Avrupa ve Amerika’da üniversite kampüsleri, kamu yapıları ve toplu konut projeleriyle görünürlük kazandı. İngiltere’de Park Hill Estate ve Trellick Kulesi, İsviçre’de Basel Sanat ve Tasarım Okulu, ABD’de Boston Belediye Binası, Fransa’da Centre Georges Pompidou, Japonya’da Kule Ev gibi yapılar dönemin sembolleri haline geldi. Aynı yıllarda Doğu Avrupa’da, özellikle Yugoslavya’da, devlet destekli büyük ölçekli konut alanları ve kamu binalarında brütalist tasarım tercih edildi.

1960’lardan itibaren brütalist mimari, İslam ülkelerinde de uygulanmaya başlamıştır. Tunus’taki Hotel du Lac, İran’daki Ferdowsi Müzesi ve Tahran Çağdaş Sanat Müzesi, Pakistan’da Yasmeen Lari’nin konut projeleri ve Fas’taki üniversite binaları, akımın bölgedeki farklı yorumlarını ortaya koymaktadır. Türkiye, bu bağlamda dikkate değer örneklere sahiptir. 1956’da kurulan Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) kampüsü, Behruz ve Altuğ Çinici tarafından tasarlanmış ve brütalist yaklaşımla modernist ilkeler ile yerel mimari referansların birlikte kullanıldığı bir kurguda inşa edilmiştir. Kampüsün Mimarlık Fakültesi binası, beton yüzeylerde kalıp izlerinin görünürlüğü, işlevlerin dışa vurumu, avlulu düzeni ve yatay megastrüktür tasarımıyla Türkiye’deki brütalist mimarinin öne çıkan örneklerinden biri kabul edilmektedir. Aynı dönemde Etimesgut Camii, İstanbul Reklam Sitesi, Stad Otel ve çeşitli kamu yapıları da brütalist estetiğin Türkiye’deki uygulamaları arasında yer almaktadır.

1980’lere gelindiğinde akım, devasa ölçüler, sert estetik ve “insan ölçeğinden uzak” olmakla eleştirildi. Bu dönemde bazı mimarlar daha yumuşak ve yuvarlak hatlar kullanmaya yöneldi, birçok yapı ise dönüşüme uğradı.

Temel Özellikler

Brütalist mimari, biçimsel ve kuramsal düzlemde bir dizi ayırt edici özellik taşır. Akımın temel nitelikleri, savaş sonrası ekonomik gereklilikler ve modernist kuramların birleşiminden doğmuştur.

• Malzeme dürüstlüğü: Beton başta olmak üzere, çelik, taş ve cam gibi malzemeler yüzey kaplaması olmadan, ham hâlleriyle sergilenir. Kalıp izleri, bağlantı noktaları ve döküm detayları gizlenmez; yapım sürecinin izleri estetik değer olarak kabul edilir.

• Strüktürün sergilenmesi: Taşıyıcı sistem, servis kuleleri, merdivenler ve sirkülasyon elemanları açık biçimde gösterilir. Yapının işlevleri dışa vurularak okunabilirlik sağlanır.

• Kütlesellik ve devasalık: Binalar genellikle anıtsal ölçekte, basit geometrilerin tekrarına dayalı kompozisyonlarla tasarlanır. Bu yönüyle özellikle kamu yapılarında “güçlü imge” yaratma amacı taşır.

• Akılda kalıcılık: Formun hızla kavranabilir ve kent belleğinde kalıcı bir simge hâline gelebilmesi esastır.

• Fonksiyonların dışavurumu: Bir yapıyı oluşturan farklı işlevsel bölümler, dış cephede ayırt edilebilecek şekilde tasarlanır; kimi zaman abartılarak öne çıkarılır.

• Avlu ve kamusal mekân kullanımı: Büyük komplekslerde, toplumsal etkileşimleri destekleyen avlular, sokak-benzeri “allee” veya “street-deck” türü doğrusal kamusal mekânlar kurgulanır.

• Ekonomi ve işlevsellik: Brütalizmin gelişimi, savaş sonrası hızla ve düşük maliyetle yapı üretme ihtiyacına dayanır. Betonun ucuzluğu ve kolay bulunabilirliği bu yaklaşımın ana itici gücüdür.

• Estetikte yalınlık ve sadelik: Dekorasyondan uzak, doğrudan geometriler ve işlevsel öğelerin çıplaklığı öne çıkar. “Apotheosis of ordinariness” (sıradanlığın yüceltilmesi) anlayışı ile gündelik malzeme ve çözümler estetik değer kazanır.

Öne Çıkan Yapılar

Avrupa ve Amerika

• Basel Sanat ve Tasarım Okulu (İsviçre, 1961 – Baur, Baur, Bräuning, Durig): Beton origami görünümlü yüzeyleri ve ışıkla etkileşimiyle dikkati çeker.

• Orange County Adliyesi (New York, 1967 – Paul Rudolph): Üç beton pavyondan oluşur, iç mekân aydınlatmasıyla öne çıkar.

• Trellick Kulesi (Londra, 1972 – Ernö Goldfinger): 31 katlı konut bloğu, servis kulesi ve beton köprüleriyle simgesel bir örnektir.

• Boston Belediye Binası (1968 – Gerhard Kallmann): Masif kütlesi ve kalıp izlerini sergileyen beton yüzeyleriyle dikkat çeker.

• Centre Georges Pompidou (Paris, 1977 – Renzo Piano, Richard Rogers): Yapısal ve teknik bileşenleri dışa vurmasıyla brütalizmin varyantı olarak kabul edilir.

^{Boston Belediye Binası (flickr)}

Türkiye

• Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Kampüsü (Ankara, 1960’lar – Behruz ve Altuğ Çinici): Özellikle Mimarlık Fakültesi binası, avlulu düzeni, kalıp izli beton yüzeyleri ve yatay megastrüktür kurgusuyla öne çıkar.

• Etimesgut Camii (Ankara, 1967 – Cengiz Bektaş): Geleneksel cami tipolojilerinden farklı, masif ve penceresiz duvarlarıyla dikkat çeker.

• İstanbul Reklam Sitesi (1972 – Günay Çilingiroğlu, Muhlis Tunca): Askıda duran beton kütleleri ve segmentli formuyla dönemsel örneklerden biridir.

• Stad Otel, Harbiye Orduevi, Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu, Merkez Bankası Bursa/Konya şubeleri: 1960–70’lerdeki kamu yatırımları arasında brütalist estetiğin farklı tipolojilere uygulanışını gösterir.

^{Türk Tarih Kurumu Binası (Türk Tarih Kurumu)}

Günümüzdeki Etkisi

Brütalist mimari, 1980’li yıllardan itibaren devasa ölçüler, katı estetik anlayış ve “insan ölçeğinden uzaklık” gerekçeleriyle yoğun eleştirilere maruz kalmış, birçok yapının yıkılması ya da dönüştürülmesiyle gerileme sürecine girmiştir. Bununla birlikte akımın mirası günümüzde hem koruma tartışmaları hem de çağdaş mimari uygulamalar aracılığıyla varlığını sürdürmektedir.