Çarhnâme, XIII. yüzyılın ilk yarısında Anadolu sahasında Ahmed Fakih tarafından kaleme alınmış, Eski Anadolu Türkçesinin bilinen en eski manzum örneklerinden biri olan didaktik bir kasidedir. Hem dil tarihi hem de İslamî-tasavvufî düşüncenin Anadolu’daki ilk ifade biçimleri açısından önem arz eden eser, dönemin sosyo-kültürel yapısını, dil kullanımını ve edebi duyarlılığını yansıtan özgün bir metin olma niteliği taşır. Didaktik yönüyle bireyi dünya hayatının geçiciliği konusunda uyaran, ahiret inancını merkeze alan ve Kur’anî öğütleri sade bir dille aktaran eser, erken dönem Anadolu Türk edebiyatının oluşumuna kaynaklık eden metinler arasında yer almaktadır.

Müellifi

Ahmed Fakih’in hayatı hakkında bilinenler sınırlıdır ve daha çok menakıbname kaynaklı rivayetlere dayanmaktadır. XIII. yüzyılda Konya’da yaşadığı, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî’nin babası Bahâeddîn Veled’in müritlerinden olduğu, hatta bazı kaynaklarda onun sohbet halkalarına katıldığı aktarılmaktadır. Kimi rivayetlerde Horasan veya Azerbaycan asıllı olduğu ve Anadolu'ya göçle geldiği belirtilir. Adı, bazı kaynaklarda “Sultan Hâce”, “Hâce Fakih” gibi tasavvufî ünvanlarla anılır.

Ahmed Fakih’in bugüne ulaşan yegâne eseri Çarhnâme’dir. Diğer eserlerine dair rivayetler veya isimler bulunsa da bunların metin olarak varlığı tespit edilememiştir. Kaynaklarda geçen bir Kitâbü Evsâfı Mesâcidi'ş-Şerîfe adlı başka bir eserin ona ait olup olmadığı hususunda görüş birliği yoktur.

Eserin Genel Özellikleri ve Muhtevası

Çarhnâme, Arapça kökenli “çark” (felek, devran, zamanın döngüsü) kelimesinden türemiştir ve adından da anlaşılacağı üzere eserin ana teması zamanın döngüselliği, dünyanın geçiciliği ve feleğin vefasızlığıdır. Eğridirli Hacı Kemal tarafından derlenen Câmiʿü’n-nezâʾir adlı nazire mecmuasında 83 beyitlik bir manzume olarak yer alır. Ancak bazı kaynaklarda beyit sayısının 100’e ulaştığı da belirtilmektedir. Eserin tam başlığı “Çarhnâme-i Ahmed Fakîh der bîvefâ-i rûzgâr” şeklinde geçer. Bu başlık, eserin hem biçimsel hem de içeriksel yönünü özetleyici niteliktedir: dünya hayatının geçiciliği, zamanın insana karşı acımasızlığı ve insanın bu döngüdeki yeri merkeze alınır.

Metin, Arap harfli eski yazmayla günümüze ulaşmış ve XV. yüzyılda istinsah edilmiş tek bir nüsha üzerinden tanınmıştır. İlk olarak Köprülüzâde Mehmed Fuad tarafından bilimsel çevrelere tanıtılmış, ardından Mecdud Mansuroğlu tarafından ayrıntılı şekilde yayımlanmıştır.

İçerik Yapısı

Çarhnâme'nin içeriği, klasik İslamî öğretilerin sade bir dille halka sunulması esasına dayanır. Ayet ve hadislerden esinle bireye ölümü hatırlatma, nefsi terbiye etme, ahiret hayatına hazırlanma ve dünya nimetlerine aldanmama gibi öğütler verilir. Bu yönüyle eser, klasik bir nasihatname formu gösterir.

Konular şunlar etrafında örülmüştür:

• Feleğin devri ve dünyanın vefasızlığı
• Ölümün kesinliği ve hazırlık zorunluluğu
• Nefisle mücadele ve şeytana karşı uyanıklık
• Amel defteri, sırat, mizan gibi ahiret unsurları
• Tevazu, ibadet, ahlak, kulluk bilinci

Bu yapı içinde dünyadan şikâyet, zamane insanlarının gaflet hali ve nefsin azdırıcı yönlerine dair vurgu da ön plandadır. Şair, bazen mücerret öğütlerle bazen de açık dinsel göndermelerle halkı bilinçlendirmeyi hedefler.

^{Çarhname'den Bir Sayfa (Mecdut Mansuroğlu)}

Nazım Şekli ve Vezin

Eser aruz vezninin “mefâîlün mefâîlün feûlün” kalıbı ile yazılmıştır. Bu kalıp, klasik hezec bahirleri içinde yer almakta olup özellikle nasihatname türü didaktik metinlerde tercih edilmiştir. Çarhnâme'de yer yer vezin kusurlarına ve aruz ihlallerine rastlanmakla birlikte, XIII. yüzyıldaki edebi çevrelerde aruzun henüz tam yerleşmemiş oluşu bu durumu açıklamaktadır.

Nazım tekniği bakımından da bazı biçimsel eksiklikler görülür. Beyitlerde redif ve kafiye tercihleri kimi zaman zayıf kalır; buna karşın şiirsel içeriğin güçlü oluşu, eseri didaktik-ahlaki şiir anlayışı bağlamında değerli kılar.

Dil ve Üslup Özellikleri

Çarhnâme, dil yapısı bakımından Eski Anadolu Türkçesi özelliklerini yansıtan özgün bir örnektir. Anadolu’da Türkçenin yazı dili olarak kullanılmaya başladığı erken dönemlerden birine ait olan bu eser, söz varlığı, morfoloji ve söz dizimi bakımından tarihsel Türk dili araştırmaları açısından da dikkate değerdir.

Metinde:

• Saf Türkçe unsurların baskın olduğu görülür.
• Bununla birlikte, özellikle ahlaki ve dinî kavramlarda Arapça ve Farsça terimler kullanılmıştır.
• Yabancı sözcükler çoğunlukla anlam derinliği katmak ya da kafiyeyi sağlamak amacıyla yer alır.
• Fiil çekimleri, zamirler, birleşik yapılar ve bağlaçlar bakımından dilin erken safhasına özgü yapılar korunmuştur.

Üslup yönünden, şair açık ve doğrudan bir anlatımı benimsemiş, edebi sanatlara fazla yer vermemiştir. Ağdalı ve mecazlı dil yerine, okuyucuya doğrudan seslenen bir söylem benimsenmiştir. Bu sadelik, eserin hem halk tarafından anlaşılır olması amacına hem de tasavvufî öğretilerin doğrudan aktarılmasına hizmet eder.

Tarihsel ve Kültürel Bağlam

Çarhnâme, Anadolu’nun Moğol istilaları sonrası toplumsal sarsıntılar yaşadığı bir dönemde kaleme alınmıştır. Bu dönemde hem maddi yoksulluk hem de manevi boşluk içinde kalan halk kitlelerinin, dinî-moral öğütlerle yönlendirilmesi gereği doğmuştur. Ahmed Fakih’in bu ortamda yazdığı eser, halkı yeniden ibadete, tevekküle ve ahlaka yönlendirmeyi hedefler.

Aynı zamanda, Anadolu'da tasavvufun, özellikle de Mevlevîlik, Yesevîlik ve Ahilik çevresinde yaygınlaştığı bir evrede yazılması, eserin içeriğindeki tasavvufî tonları da açıklamaktadır. Eserdeki bazı motifler, dönemin tekkelerinde yapılan irşad faaliyetleriyle doğrudan örtüşür niteliktedir.

Edebi Değeri ve Türk Edebiyatındaki Yeri

Çarhnâme, Türk edebiyatı tarihinde, özellikle Anadolu sahası Türk şiirinin ilk evrelerinde dinî-didaktik şiirin teşekkülünü belgeleyen en erken örneklerden biridir. Bu yönüyle Ahmed Fakih, Anadolu Türk edebiyatında manzum ahlak ve nasihat geleneğinin öncülerinden kabul edilmektedir.

Eser:

• XIII. yüzyılda Türkçenin dini düşünceyi aktarmada birincil araç olmaya başladığını gösterir.
• Aruz vezninin Anadolu sahasında kullanılmaya başlanmasının ilk belgelerindendir.
• Nasihatname türünün erken ve gelişkin bir örneğidir.
• İçerdiği ayet, hadis ve tasavvufî temalarla dönemin irfan geleneğini yansıtır.

Çarhnâme, Ahmed Yesevî etkili halk tasavvufunun, Mevlevî ve Ahî çizgisinde gelişen Anadolu İslam anlayışına nasıl evrildiğini gösteren erken dönem metinleri arasında önemli bir yere sahiptir.

Metnin Günümüze Ulaşması ve Yayın Serüveni

Eserin günümüze ulaşan tek nüshası XV. yüzyılda istinsah edilmiş olup Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde korunmaktadır. Bu nüsha, Eğridirli Hacı Kemal’in derlediği Câmiʿü’n-nezâʾir mecmuası içinde yer almaktadır.

Çarhnâme, bilim dünyasına ilk kez Köprülüzâde Mehmed Fuad tarafından tanıtılmış, ardından Mecdud Mansuroğlu tarafından transkripsiyonlu metin, dil incelemesi, sözlük ve tıpkıbasım eşliğinde yayımlanmıştır. Bu yayım, eserin filolojik, tarihî ve edebî açıdan ayrıntılı biçimde incelenmesine olanak sağlamıştır. Bugünkü metin değerlendirmeleri bu baskıya dayanmaktadır.