Çayeli Koloti Peyniri, Rize ili Çayeli ilçesinin yüksek köy, yayla ve meralarında yetişen doğal bitkiler ve çeşitli yem otlarıyla beslenen Jersey ırkı ve melez ineklerin sütünden üretilen yöresel bir peynirdir.

Rize'nin Çayeli ilçesinde üretilen ve coğrafi işaret tescili almış bir kolot peyniri çeşididir. "Koloti" ifadesi, "Kolot" peynirinin yerel ağızda kullanılan bir varyasyonudur. Bu tescil, peynirin belirli bir coğrafi bölgeye ait olduğunu ve o bölgenin geleneksel üretim yöntemleriyle yapıldığını gösterir. Kolot peyniri, Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, özellikle Trabzon, Rize ve Artvin illerinde üretilen geleneksel, yarı sert kıvamlı bir inek peyniri çeşididir. Bu peynir, özellikle sıcak yemeklerde kolay eriyebilen yapısıyla bilinir ve bölge halkı tarafından hem kahvaltılık olarak hem de sıcak yemeklerin hazırlanmasında yaygın biçimde kullanılır. Bbilinen kullanım alanı mıhlama ya da diğer adıyla kuymak yemeğidir. Bu peynir, çoğunlukla büyükbaş hayvan sütünden (inek sütü) elde edilmekle birlikte, bazı yörelerde az miktarda koyun sütü ile karıştırılarak da üretilebilmektedir. Kolot peyniri, bölge mutfağında yaygın olarak kullanılan ve mıhlama (kuymak) gibi yemeklerin temel bileşeni olan bir peynir çeşididir.

^{Çayeli Koloti Peyniri, (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)}

Tarihçe ve Kültürel Bağlam

Çayeli Koloti Peynirinin geçmişi, Doğu Karadeniz’de yüzyıllardır süregelen yaylacılık ve hayvancılık faaliyetlerine dayanmaktadır. Dağlık ve nemli iklim koşullarına adapte olmuş bir peynircilik geleneğine dayanır. Özellikle yayla sezonlarında süt veriminin yüksek olması, bu sürecin bir yan ürünü olarak peynir üretimini yaygınlaştırmıştır. Koloti peyniri, bu bağlamda hem ekonomik hem de besin değeri açısından bölge insanının temel gıda kaynaklarından biri olmuştur.

“Koloti” adı, yörede kullanılan özel olgunlaştırma kaplarından gelir. Bu kaplar, Çayeli'nin yüksek kesimlerinde yetişen çam ağaçlarının gövdelerinden, belirli boyutlarda kesilerek yapılan ve içi yuvarlak şekilde oyulan, alt kısmında su tahliye deliği bulunan kaplardır. Peynir bu kaplarda olgunlaştırıldığında odunsu bir aroma kazanır; bu nedenle bu peynir türü "Koloti Peyniri" olarak adlandırılır.

^{Çayeli Koloti Peyniri, (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)}

Yaklaşık 200 yıllık bir geçmişe sahip olan bu peynirin üretiminde kullanılan sütler, özellikle Senoz Vadisi başta olmak üzere Çayeli'nin yüksek rakımlı köy ve yaylalarında otlayan hayvanlardan elde edilir. Genel peynir türü için "kolot peyniri" terimi kullanılır. Rize'nin Çayeli ilçesine özgü, tescilli ürün için "Çayeli Koloti Peyniri" ifadesi tercih edilir. Üretim bilgisi nesilden nesile aktarılarak bugüne ulaşmıştır.

Coğrafi Yayılım ve Üretim Alanları

Çayeli’de 2100 metre rakımın üzerinde orman alt sınırından sonra alp çayırlarına rastlanır. Bu kuşakta bodur çalı ve otsu bitki örtüsü hâkimdir. Arazinin engebeli yapısı, bol yağış alması ve zengin yeraltı su kaynakları, bölgenin bitki örtüsünün yıl boyunca yeşil kalmasını sağlar. Yüksek bölgelerde yetişen bitkiler, soğuk hava koşullarına dayanabilmek için yapraklarını kalınlaştırır ve daraltır. Bu özel florada otlayan hayvanların sütü, peynire karakteristik taze, çimensi bir aroma kazandırır. Özellikle Çamlıhemşin (Rize), Tonya (Trabzon), Şavşat (Artvin) gibi yerleşim yerlerinde üretilmektedir. Bu yöreler, doğal bitki örtüsü ve hayvan besleme şekilleri sayesinde süt verimi ve kalitesi bakımından üretime elverişlidir. Bölgedeki küçük aile işletmeleri ve yerel üreticiler, geleneksel yöntemleri sürdürerek Kolot peynirini üretmeye devam etmektedir.

Üretim Metodu

• Çayeli Koloti Peyniri’nin üretiminde, coğrafi sınır içinde yetiştirilen Jersey ırkı ve melez ineklerin sütleri kullanılır. İlk olarak, ineklerden sağılan sütler süzülerek yabancı maddelerden arındırılır. Ardından seperatör kullanılarak kaymakları alınır. Kaymağı alınmış süt, uygun büyüklükteki kazanlarda olgunlaştırılmak üzere bekletilir. Bu olgunlaştırma süresi, ortam sıcaklığına bağlı olarak yarım gün ile bir gün arasında değişir.
• Olgunlaştırma sürecinin tamamlandığı, bir su bardağı sütün kısık ateşte ısıtılmasıyla kontrol edilir. Süt 40-45°C’ye ısıtıldığında kesiliyor (pıhtılaşıyor) ise olgunlaşma süreci tamamlanmış demektir.
• Mayalama aşamasına geçmeden önce süt tekrar kısık ateşe alınarak ısıtılır. Alternatif bir yöntemde ise, süt bekletilmeden doğrudan 30°C’ye ısıtılır ve 20 litre süte 20 ml oranında endüstriyel peynir mayası eklenerek mayalanması sağlanır.
• Kazandaki süt, kısık ateşte karıştırılarak ısıtılır. Süt pıhtılaştıktan sonra, oluşan peynir hamuru ekmek hamuru kıvamına gelinceye kadar yoğrulur. Bu hamurdan yumruk büyüklüğünde bir parça alınır, süzme bezine yerleştirilip el ile bastırılarak suyu çıkarılır. Ardından bu peynir parçası yaklaşık 50-55°C sıcaklıktaki peynir altı suyuna batırılarak yoğrulur ve tekrar dışarı alınarak el ile süzülür.
• Bu işlem, peynir altı suyu sıcaklığı 60-65°C’ye ulaştığında ikinci kez; 73-75°C’ye ulaştığında ise üçüncü ve son kez tekrarlanır. Böylece peynir haşlanmış olur ve soğumaya bırakılır.
• Soğuyan peynir, her 100 gram için 1,5 gram tuz oranında tuzlanır. Ardından, önceden hazırlanmış çam ağacından yapılma koloti kaplarına yerleştirilir. Peynir, bu kaplarda en az 3 ay boyunca 10°C’nin altında, temiz, kuru ve güneş ışığı almayan ortamlarda olgunlaştırılır.
• Olgunlaştırma süresi tamamlanan peynir, koloti kabından çıkarıldıktan sonra gıda ile temasa uygun ambalajlarla paketlenir. Nihai ürün, 10°C’nin altındaki serin ve kuru ortamlarda muhafaza edilerek tüketime sunulur.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikler

• Renk: Sarımsı beyazdan açık sarıya kadar değişebilir.
• Koku: Yoğun olmayan, hafif süt kokuludur.
• Doku: Elastik ve lifli bir yapıya sahiptir; ısıtıldığında uzayan bir kıvam alır.
• Yağ Oranı: Yaklaşık %20–30 arasında değişebilir.
• Nem Oranı: %40–45 civarındadır.
• pH Değeri: Genellikle 5.0–5.5 aralığındadır.

Besin Değeri

Kolot peyniri, yüksek protein ve kalsiyum içeriğiyle besleyici bir süt ürünüdür. Yağ oranı, kullanılan sütün özelliklerine bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Ortalama olarak 100 gramında yaklaşık 20-25 gram yağ, 20 gram protein ve 300-350 mg kalsiyum içerdiği bildirilmektedir.

Çayeli Koloti Peyniri'nin Özellikleri

• Yağ oranı: %5-12 arasında olup, az yağlı peynir sınıfındadır.
• Kuru madde oranı: %45-52
• Protein oranı: %27-40
• Tuz oranı: %1,4-5,2

Besin Değeri (100g için Ortalama)

Kullanım Alanları

Kolot peyniri, ısıya karşı dayanıklı ve erime özelliği yüksek bir peynir olduğu için özellikle sıcak yemeklerde tercih edilir. En çok kullanıldığı tarif mıhlama olup, burada peynirin uzayan kıvamı önemli bir lezzet öğesidir. Kolot peynirinin eritilme özelliği sayesinde bir kıvama ulaşır. Ayrıca:

• Kahvaltı sofralarında dilimlenerek ya da ızgara olarak,
• Börek ve gözleme iç harçlarında,
• Yerel sütlü yemek tariflerinde değerlendirilir.

Coğrafi İşaret ve Hukuki Koruma

Kirli beyaz renkte, yayvan ve ince yapılı olan bu peynir; 20.11.2020 tarihinden itibaren korunmak üzere, 24.08.2022 tarihinde 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında coğrafi işaret olarak tescillenmiştir. Bu tescil ile Kolot peynirinin üretim süreci, hammaddesi, şekli ve coğrafi sınırları resmî olarak tanımlanmış ve korunma altına alınmıştır. Tescil, peynirin yalnızca tanımlı bölgede ve geleneksel üretim yöntemleri ile üretilmesi koşulunu içerir.

Tüketim ve Muhafaza

Kolot peyniri, buzdolabında muhafaza edilmelidir. Ambalajlı ürünlerde son tüketim tarihi dikkate alınmalıdır. Geleneksel üretimde ise genellikle tuzlu salamura içinde saklanarak bozulması engellenir. Tüketilmeden önce tuzu azaltmak amacıyla bir süre suda bekletilebilir.

Denetleme

Çayeli Koloti Peyniri’nin denetimleri, Çayeli İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü koordinasyonunda, aşağıda belirtilen kişilerden oluşan altı kişilik bir denetim mercii tarafından yürütülür:

• Çayeli İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü’nden 1 gıda mühendisi
• Çayeli İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü’nden 1 ziraat mühendisi
• Çayeli Belediyesi’nden 1 zabıta memuru
• Çayeli Ziraat Odası’ndan 1 personel
• Çayeli Ticaret ve Sanayi Odası’ndan 1 personel

Denetimler, düzenli olarak yılda en az bir kez gerçekleştirilir. Ayrıca, şikâyet gelmesi durumunda ya da ihtiyaç duyulan hallerde her zaman denetim yapılabilir. Denetimlerde esas alınan kriterler aşağıdaki gibidir:

1. Süt Kaynağı: Üretimde kullanılan sütün, Çayeli ilçesinin yüksek rakımlı köy ve meralarında otlatılan Jersey ırkı ve melez ineklerden elde edilip edilmediği kontrol edilir. Bu doğrultuda, üreticiye ait hayvan varlığı, Çayeli İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü kayıtları üzerinden sorgulanır.
2. Fiziksel ve Duyusal Özellikler: Çayeli Koloti Peyniri’nin renk, şekil, tat ve aroma bakımından tanımlanan niteliklere uygunluğu değerlendirilir.
3. Kimyasal Analizler: Yılda bir kez yapılacak denetimlerde, ürünlerden rastgele numuneler alınarak Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda Kontrol Laboratuvarı'nda analiz edilir. Numuneler, yağ oranı, kuru madde, protein ve tuz oranları açısından incelenerek ürünün standarda uygunluğu kontrol edilir. Her denetimde, her bir satıcıdan rastgele ürün alınarak bu analizler gerçekleştirilir.
4. Etiket ve İşaret Kullanımı: “Çayeli Koloti Peyniri” ibaresi, coğrafi işaret logosu ve menşe adı ambleminin doğru ve mevzuata uygun kullanımı denetlenir.

Denetim mercii, gerek gördüğünde kamu veya özel sektörden uzman kişi ve kuruluşlardan destek alabilir ya da bu hizmetleri satın alabilir. Ayrıca, tescil ettiren taraf, ürünün korunması ve denetim sonuçlarına ilişkin hukuki süreçlerin yürütülmesinden sorumludur.