Çeviribilim; çeviri eylemini kuramsal temelleri, betimleyici yaklaşımları ve uygulamalı yönleriyle ele alan bir akademik disiplindir. Bu alan, bir yandan farklı diller arasındaki anlam aktarımı süreçlerini araştırırken diğer yandan bu süreçlerin kültürel, toplumsal ve bilişsel yönlerini ele alır. Çeviribilim, çokdilli ve çokdisiplinli bir nitelik taşır; dilbilim, kültürel çalışmalar, felsefe, göstergebilim, tarih ve sosyoloji gibi alanlarla ilişki içerisindedir.
Çeviri ve Çeviribilim Arasındaki Fark
Çeviri ile çeviribilim arasında kavramsal bir fark bulunmaktadır. Çeviri, bir metnin kaynak dilden hedef dile aktarılması süreci ve bu süreci gerçekleştiren eylemdir. Çeviribilim ise sistematik bir şekilde bu eylemi inceleyen, kuramlar geliştiren ve yöntemler öneren bilimsel araştırma alanıdır.
Tarihsel Gelişim
Çeviri etkinliği tarih boyunca insanlar arasındaki iletişimde önemli bir rol oynasa da çeviriye dair kuramsal ve sistematik çalışmalar oldukça yenidir.
Çeviri terimi, köken olarak Latincede ‘bir şeyi başka bir yere aktarmak ya da taşımak’ anlamını taşır. Antik Roma döneminde Cicero ve Horatius’un “metaphrase” (kelimesi kelimesine çeviri) ile “paraphrase” (anlamı yeniden ifade etme) ayrımı, erken dönem çeviri kuramlarının temelini oluşturmuştur. Bu tartışmalar, “sadakat” ve “anlaşılırlık” gibi ikilemler yüzyıllar öncesinden günümüze kadar uzanmıştır.
Modern Dönem
Modern anlamda çevirinin bir bilim olma fikrini ilk kez 1964 yılında Eugene A. Nida ortaya koymuştur. Towards a Science of Translating (Çeviri Bilimine Doğru) adlı çalışmasında Nida, özellikle Kutsal Kitap çevirileri üzerinden çeviri sürecini bilimsel bir yaklaşımla açıklamaya çalışmıştır. Ancak bu yaklaşım, çeviri süreci içindeki teknik ve dilsel sorunları kapsar.
Çeviribilimin Disiplinleşmesi
Çeviribilimin bağımsız bir akademik disiplin olarak doğuşu ise 1970’li yıllarda gerçekleşmiştir. 1972’de James S. Holmes’un kaleme aldığı “The Name and Nature of Translation Studies” (Çeviribilimin Adı ve Doğası) başlıklı çalışması, alanın dönüm noktası kabul edilir. Holmes, çevirinin yalnızca uygulamalı bir etkinlik olarak değil, kendi kavram ve yöntemlerine sahip bir bilim dalı olarak ele alınması gerektiğini savunmuştur. Holmes’un önerisi olan “Translation Studies” (Çeviri İncelemeleri) terimi, günümüzde de kullanılmaktadır. Türkçede ise bu alan genellikle “çeviribilim” olarak kabul görmektedir. Türkçede ‘çeviribilim’ teriminin yaygınlaşması, Almanya’daki “Übersetzungswissenschaft” geleneği (çeviribilim) ve Türkiye’de dilbilim teriminin bilimsel çevrelerde kabul görmesiyle ilişkilidir.
James S. Holmes ve Çeviribilimin Kapsamı
James Holmes, “The Name and Nature of Translation Studies” adlı çalışmasında bu alana isim vermenin yanı sıra çeviribilimin kapsamını oluşturan ilk şemayı yapmıştır.
James Holmes'un Çeviribilim Haritası
