Bulgur, isot, et ve çeşitli baharatların belirli oranlarda bir araya getirilerek yoğrulmasıyla hazırlanan çiğ köfte, Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu mutfağına özgü, geleneksel bir yiyecektir. Özellikle Şanlıurfa ilinde etli biçimiyle yapılan bu ürün, tarihsel kökeni, özgün üretim yöntemi ve kültürel niteliğiyle ayırt edici özellikler taşımaktadır. Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası’nın girişimiyle “Şanlıurfa Çiğ Köftesi” adıyla 2008 yılında mahreç işareti olarak tescillenmiş ve coğrafi işaret kapsamına alınmıştır. Tescilli versiyonu, yalnızca belirli nitelikleri taşıyan malzemelerle, yöreye özgü geleneksel yöntemlerle ve belirli kıvam ölçütleriyle hazırlanmaktadır.
Çiğ Köfte (Yapay zeka ile oluşturulmuşur)
Tarihçe ve Kültürel Bağlam
Çiğ köftenin tarihi, halk anlatılarına göre Hz. İbrahim dönemine dayandırılmaktadır. Rivayetlere göre, ateşin yasaklandığı bir dönemde, çiğ etin pişirilmeden tüketilebilmesi için bulgur ve isot gibi malzemelerle yoğrulması gereği doğmuş; bu zorunluluktan doğan yöntem zaman içinde bir mutfak geleneğine dönüşmüştür. Çiğ köfte, bu yönüyle yalnızca bir gıda ürünü değil, aynı zamanda bir kültürel hafıza unsurudur. Şanlıurfa’da geleneksel olarak ev içi üretimlerde taze olarak hazırlanıp tüketilen çiğ köfte, günümüzde ticari üretimi yaygınlaşsa da, coğrafi işaretli formu yalnızca geleneksel yöntemlerle üretilen versiyonunu kapsar.
Malzemeler
Çiğ köfte üretiminde kullanılan malzemeler, coğrafi işaret belgesinde kesin oranlarla ve teknik özellikleriyle belirtilmiştir. Ürünün otantik nitelik taşıması, bu malzemelerin belirlenen niteliklere uygun olmasına bağlıdır. Altı kişilik bir üretim için temel malzemeler şunlardır:
- Et: 500 gram dövülmüş, sinirlerinden tamamen arındırılmış, yağsız koyun eti (Urfa’da “kara et” olarak adlandırılır). Özellikle “üveysi” tipi koyunun bud eti tercih edilir.
- Bulgur: 360 gram köftelik ince bulgur. Tr. durum buğdayından üretilmiş, 0,5 – 1,5 mm boyutlarında olmalı, TSE standartlarına uygun olarak hazırlanmalıdır.
- İsot (Pul biber): 200 gram. Urfa isotunun geleneksel yöntemle güneşte kurutulmuş ve dibekte dövülmüş formu kullanılmalıdır. Hazırlık aşamasında zeytinyağıyla karıştırılarak parlaklık ve dayanıklılık sağlanır.
- Kuru soğan: 1 adet (yaklaşık 70–80 gr), ince doğranmış.
- Taze sarımsak: Mevsimindeyse 4 diş (yaklaşık 50 gr); değilse dövülmüş kuru sarımsak kullanılabilir.
- Salça: 1 tatlı kaşığı ev yapımı domates salçası (Urfa’da “frenk suyu” olarak da adlandırılır), tercihe bağlı.
- Tuz: 1 tatlı kaşığı (yaklaşık 8–10 gr).
- Baharatlar: Tarçın (1 tatlı kaşığı), karabiber (0,5 tatlı kaşığı), karanfil/kımfır (0,5 çay kaşığı).
- Yeşillikler: 1 demet maydanoz, 5–6 dal yeşil soğan.
Çiğ Köfte Malzemeleri (Yapay zeka ile oluşturulmuştur)
Üretim Süreci
Çiğ köfte hazırlanışı aşamalı ve kontrollü bir yoğurma sürecine dayalıdır. Tescilli üretim yöntemi şu adımları içerir:
Hazırlık Aşaması
Pul biber, yoğurma işleminden önce soğuk suyla ıslatılarak tercihen buzdolabında bekletilir. Et, taşta ya da özel satırla dövülerek sinirlerinden arındırılır ve macun kıvamına getirilir. Soğan ve sarımsaklar ince doğranarak bekletilir. Salça, karışımın yoğrulma sürecine göre kullanılacaktır.
Yoğurma Süreci
İlk Karışım: Kalaylı bakır yoğurma leğenine isot, doğranmış kuru soğan, sarımsak, tuz ve baharatlar eklenerek karıştırılır. Ardından dövülmüş et ilave edilerek yaklaşık yarım çay bardağı soğuk suyla yoğrulmaya başlanır.
- Bulgurun Eklenmesi: Karışım macun kıvamına geldiğinde, bulgur azar azar eklenir. Yoğurma işlemi sırasında karışımın bütünlüğü korunmalı, bulgur hamurlaşmamalıdır. Bulgurlar dişe dokunacak ölçüde yumuşamalıdır.
- Salçanın Eklenmesi: Salça, bulgurların yarı yumuşak kıvama geldiği anda, az miktarda suyla birlikte ilave edilir. Salça çiğliğini kaybettiğinde karışım hazır hâle gelir.
- Soğutma ve Yeşilliklerin Eklenmesi: Soğuk su ya da buz (karlamaç) yardımıyla kıvam dengelemeye gidilir.
- Yoğurma işlemi sonunda, ince doğranmış maydanoz ve yeşil soğan eklenerek karışım kısa süre yoğrulur ve servise hazır hâle getirilir.
Çiğ köftenin kıvamı, yoğurma sırasında elle bastırıldığında leğene yapışması fakat leğeni kaldırmayacak ölçüde olmasıyla değerlendirilir. Yoğrulan köfte, sıkım veya topak hâlinde porsiyonlanarak servis edilir.
Tüketim Biçimi ve Sunum
Tescilli Şanlıurfa çiğ köftesi yalnızca taze olarak ve hemen tüketilmek üzere hazırlanır. Uzun süreli bekletmeye uygun değildir. Çiğ köfte, aşağıda belirtilen ürünlerle birlikte servis edilir:
Yeşillikler: Has (marul), nane, hardal, tere, semizotu (pırpırım), lahana, su yarpuzu, kuzukulağı, tuzik, bendik, domates, salatalık, turp.
İçecek: Geleneksel olarak ayran tercih edilir.
Not: Şanlıurfa usulünde limon kullanılmaz, üzerine limon sıkılmaz.
Çiğ köftenin servis şekli sıkım hâlinde veya tabaklara topaklar şeklinde olabilir. Bu form, kıvamını ve yoğurma niteliğini gösterir. Elleri fazla terleyen kişilerin yoğurduğu çiğ köftenin makbul olmadığı da yöresel inanışlar arasında yer alır.
Coğrafi İşaret Bilgisi ve Denetim
Tescil Bilgisi
- Tescil No: 109
- Başvuru Tarihi: 31.05.2006
- Tescil Tarihi: 30.06.2008
- Coğrafi İşaret Türü: Mahreç İşareti
- Başvuru Sahibi: Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası
- Ürün Adı: Şanlıurfa Çiğ Köftesi
- Kapsam: Şanlıurfa il sınırları (belirtilen kurallara uygun olmak koşuluyla diğer illerde üretilebilir)
Denetim Mekanizması
Çiğ köftenin coğrafi işarete uygunluğu, Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası ile Şanlıurfa Sosyal Hizmetler Derneği tarafından belirlenen 6 kişilik bir komisyon tarafından denetlenmektedir. Denetimler yılda en az bir kez düzenli olarak yapılır, şikâyet hâlinde ise herhangi bir zamanda gerçekleştirilebilir. Denetim raporları Türk Patent Enstitüsü’ne iletilir.
