Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus) Orta Türkçe dönemine ait en önemli kaynaklardan biridir ve “Kuman Kitabı” veya “Kuman El Yazmaları” anlamına gelmektedir. Eser; sözlük bölümleri, dilbilgisi kuralları, dinî metinler ve halk edebiyatına ait örnekler barındırmaktadır. Türk dili tarihi, Kuzeybatı Türk lehçeleri ve Ortaçağ Avrasya tarihi açısından temel bir başvuru kaynağı niteliğindedir. Eserin bilinen tek nüshası Venedik’teki Saint Marcus Kütüphanesi'nde saklanmaktadır.
Codex Cumanicus 1a (Galip Güner)
Tarihi
Codex Cumanicus’un kaleme alınma tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, genellikle 13. yüzyılın sonları ile 14. yüzyılın başları arasına tarihlendirilmekte ve eserin, o dönemde Kırım’ın önemli bir ticaret ve kültür merkezi olan Solhat şehrinde yazıldığı kabul edilmektedir. Venedik’te bulunan nüshanın birinci bölümünde 11 Temmuz 1303 tarihini gösteren bir kayıt yer almaktadır. Ancak bu tarihin, eserin yazılışına mı yoksa istinsah (kopyalama) sürecine mi ait olduğu konusunda net bir bilgi yoktur.【1】
Codex Cumanicus’un kimler tarafından yazıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Eserin içeriğinden, onun farklı kişilerce ve farklı zaman dilimlerinde kaleme alındığı anlaşılmaktadır. Eser, Karadeniz’in kuzeyindeki Deşt-i Kıpçak bölgesinde faaliyet gösteren yabancı tüccarlara ve misyonerlik amacıyla burada bulunan Hristiyan din adamlarına Kıpçak dilini öğretmek amacıyla hazırlanmıştır.
Eserin tek nüshası 1362 yılında Petrarca adlı koleksiyoner tarafından Venedik Cumhuriyetine hediye edilmiştir. Bilim dünyasında tanınması ise 17. yüzyıldan itibaren gerçekleşmiştir. İlk olarak 1656’da Tomasini tarafından adı anılmış, 1768’de Leibnitz tarafından kataloglanmış, 1880 yılında Geza Kuun tarafından tam metin hâlinde yayımlanmıştır.
İçeriği ve Yapısı
Codex Cumanicus, biri İtalyan (55 yaprak), diğeri Alman (27 yaprak) olmak üzere iki farklı el yazması bölümden oluşur:
İtalyan Bölümü: Bu bölümde Latince, Farsça ve Kumanca (Kıpçak Türkçesi) sözlükler, Kumanca gramer kuralları ile sosyal ve ekonomik yaşama dair kelimeler yer alır. İlhanlılar ve Altın Ordu Devleti ile ticaret yapan Cenevizli veya Venedikli tüccarların ya da Fransiskan misyonerlerin ihtiyaçlarına yönelik olarak yazıldığı; yazının düzenli ve okunaklı olması nedeniyle bir keşiş ya da din görevlisi tarafından kaleme alındığı düşünülmektedir.【2】
Alman Bölümü: Bu kısım Fransiskan rahipler tarafından yazılmıştır. Bu bölümde birden fazla el yazısı tespit edilmiştir. Metinler farklı kişilerce ve farklı zamanlarda yazılmıştır. Hristiyanlığa dair Kumanca metinler, dualar, ilahiler ve bilmeceler içerir. Ayrıca Kumanca-Latince ve Kumanca-Almanca sözlükler bulunur.
Codex Comanicus'ta yer alan bir bilmece örneği:【3】
Biti biti bitirdim Beş agacga bitidim Köne suvun yuvurdum Kök yibekin çrmadım (Ol kınadır) | Yaz, yaz, yazdım Beş ağaca yazdım Cıva ile yoğurdum Mavi ipekle sardım. (O kına) |
Dil Özellikleri
Codex Cumanicus, Kıpçak Türkçesinin en eski yazılı belgelerinden biridir. Kıpçak Türkçesi, dönemin farklı milletleri arasında ortak anlaşma dili (lingua franca) olarak kullanılmıştır. Deşt-i Kıpçak'ta yaşayan Yunan, Ermeni, Çerkes, Lezgi, Avar toplulukları bu dilde konuşmuştur.
Eser, Türk halk edebiyatının eski örneklerini içermesi açısından da çok değerlidir. İçerdiği 47 bilmece, atasözleri, dua ve ilahiler Kuman halkının gündelik ve manevi yaşamına dair önemli folklorik izler taşır. Bu bilmecelerin çoğu günümüzde Kazak, Tatar, Türkmen gibi Türk halklarının sözlü edebiyatında yaşatılmaktadır.
Codex Cumanicus 59a (Galip Güner)
Codex Cumanicus, yalnızca bir sözlük ya da dil öğretim aracı değil, aynı zamanda bir dönemin çok kültürlü, çok dilli ve dinler arası etkileşim ortamının bir yansımasıdır. Kıpçak bozkırında şekillenmiş bu eser, Türk dilinin tarihsel gelişimini izlemek ve bölgedeki kültürel temasları anlamak açısından önemli bir başvuru kaynağıdır.
