Dışlayıcı Mimari (Exclusionary Architecture) veya Düşman Mimari (Hostile Architecture), kasıtlı olarak kentsel ve kamusal alanların kullanımını belirli gruplar ve davranışlar için kısıtlayan ve kontrol eden bir kent tasarımı stratejisidir.

Düşman mimari, kentsel alanlarda sosyal dışlanmayı uygulamanın en görünür araçlarından biri olarak kabul edilir. Modern şehirlerin kamusal alanları, yalnızca mimari bir estetikten ibaret değildir; aynı zamanda sosyal ilişkilerin, güç dinamiklerinin ve toplumsal önceliklerin fiziksel yansımasıdır. Bu bağlamda düşman mimari, bir kentin sakinlerine, “kimin burada olabileceği” ve “kimin burada istenmediği” yönünde sessiz ama kesin mesajlar iletir. Görünürde sıradan tasarımlar, gerçekte belirli toplumsal grupların kent yaşamından dışlanması ve görünmez kılınması düşüncesiyle yapılır.

^{Düşman Mimari Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Düşman Mimarinin Amacı

Düşman mimarinin temel amacı, kamusal alanın erişimini ve kullanım biçimlerini kısıtlayarak belirli davranışları engellemek ve bazı sosyal grupların uzun süreli kullanımını bu alanlardan uzak tutmaktır. Kent yöneticileri ve tasarımcılar bu uygulamaları, kentsel düzeni sağlamak, güvenliği artırmak ve alanın temel işlevini korumak gibi gerekçelerle açıklarlar. Bu düzenlemeler, pratikte evsizler, gençler veya uzun süreli dinlenme ihtiyacı olan diğer grupların faaliyetlerini etkiler. Böylece düşman mimari, kent yaşamının öncelikli görülen kullanıcıları için alan açarken, belirli kullanımları fiziksel olarak sınırlar.

Bu tasarım yaklaşımının birincil hedefi, kentsel mekânı düzenli, estetik ve güvenli kılmaktır. Bu düzenleme, kentsel alanda farklı kullanımların dengelenmesi amacıyla uygulanır. Kaldırımlara yerleştirilen sivri metal çıkıntılar, bölmeli banklar ya da eğimli yüzeyler gibi detaylar, mekânın kullanım biçimini yapılandırır. Kentler bu sayede, belirlenen işlevlere uygun bir kentsel ortam sağlamayı amaçlar.

Düşman mimarinin dayandığı yapısal temeller arasında kentsel alanın yönetimi ve ekonomik düzenlemeler bulunur. Bu yönetim anlayışında, kamusal alan tüketim ve ekonomik faaliyet odaklı kullanımlara öncelik verebilir. Bu bağlamda şehirde dolaşım, oturma veya dinlenme faaliyetleri, mekânın öncelikli ekonomik işlevleriyle uyumlu olacak şekilde düzenlenir. Ücretsiz kamusal imkânların yapılandırılması, kullanıcıların kentsel alandaki hareketlerini ve duraklama biçimlerini etkileyen bir stratejidir. Bu mimari anlayışın bir diğer yönü de, güvenlik ve suç önleme politikalarıyla ilişkisidir.

Dışlayıcı tasarımlar, kentsel alandaki istenmeyen veya yasal olmayan faaliyetleri önlemeyi hedefleyen bir yaklaşımın ürünüdür. Bu perspektifte, davranışlar kentsel düzenin korunması gereken unsurları olarak değerlendirilir. Kentin sokakları, parkları veya köprü altları; potansiyel düzen ihlallerini önlemek amacıyla, fiziksel olarak yeniden yapılandırılır. Düşman mimari, bu bağlamda, şehirdeki davranış kalıplarını kentsel tasarım araçlarıyla denetleyen bir sistem olarak işlev görür.

Düşman Mimari Örnekleri

Düşman mimari, teorik bir kavram olmaktan çok, kentsel yaşamda gözlemlenebilen somut örneklerle ifade edilir. Bu örneklerin ortak noktası, kamusal alanda uzun süreli kalış veya konaklama gibi belirli faaliyetleri kısıtlamalarıdır. Bir parkta bölmeli bir bank, köprü altına yerleştirilen engelleyici unsurlar, geceyi sokakta geçirme niyeti olanlar için konforu azaltan alanlar meydana getirilir.

Bu tür mimari örnekler, estetik ve işlevsel kaygıların yanı sıra davranış kontrolü amacına yöneliktir. Kentsel tasarım, bu bağlamda bir düzenleme mekanizması haline gelir. Dışlayıcı mimarinin bilinen örnekleri arasında bölmeli banklar, sivri uçlu çıkıntılar, eğimli yüzey kısıtlamaları ve dolaylı yöntemlerle erişim engellemeleri yer alır. Bunların her biri, farklı biçimlerde aynı stratejiyi uygular: istenmeyen görülen uzun süreli kullanımları veya eylemleri mekândan uzak tutmak.

Bölmeli Banklar

Bölmeli veya kolçaklı banklar, düşman mimarinin en sık rastlanan örneklerinden biridir “ergonomik” ya da “estetik” nedenlerle tasarlanmış gibi sunulsalar da, gerçekte üzerinde uzanıp uyunmasını engellemek için inşa edilirler. Bu nedenle bu tür tasarımlar, “uyunamaz banklar” (unsleepable benches) olarak da adlandırılır. Bazı versiyonlar eğimli ya da sırt desteksizdir; bazıları ise dar ve sert malzemeden yapılır. Tüm bu küçük farklılıklar, uzun süreli oturmayı rahatsız edici hale getirir.

^{Düşman Mimari Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Sivri Uçlu Çıkıntılar / Dikenler

Köprü altlarına, bina girişlerine veya apartman çıkışlarına yerleştirilen sivri metal çıkıntılar, genellikle evsizlerin bu alanlarda uyumasını engellemek amacıyla kullanılır. “Anti-homeless spikes” olarak bilinen bu tasarımlar, kamusal alanı fiziksel olarak caydırıcı hale getirir. Londra, Paris ve Roma gibi şehirlerde bu uygulamalar büyük tepki çekmiş, kimi durumlarda yerel yönetimlerin müdahalesiyle kaldırılmıştır.

^{Düşman Mimari Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Hayalet Olanaklar (Ghost Amenities)

Bazı durumlarda dışlayıcılık, yeni bir şey eklenerek değil; var olan olanakların kaldırılmasıyla sağlanır. Parklardaki bankların, umumi çeşmelerin veya tuvaletlerin “bakım” bahanesiyle kaldırılması bu kapsama girer. Bu tür alanlar, kısa sürede yalnızca belirli saatlerde kullanılabilen, sürekli gözetim altında “steril” mekânlara dönüşür. Böylelikle kamusal alan, görünürde herkese açık kalırken, fiilen erişimi kısıtlanmış olur.

^{Düşman Mimari Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Yüzey Kısıtlamaları ve Mikro Müdahaleler

Düşman mimarinin bir başka biçimi de yüzey müdahaleleridir. Kaldırımların eğimlerinin değiştirilmesi, yaslanmayı zorlaştıran duvar tasarımları, kaykaycıları engelleyen küçük metal çıkıntılar (pig ears) bu kapsamda değerlendirilir. Bu tasarımlar, bireyleri belirli bir davranışa —örneğin yalnızca “geçip gitmeye”— zorlar. Bu tür uygulamalarla kent, bir tür davranış laboratuvarı haline gelir; bireylerin durma, dinlenme veya sosyalleşme biçimleri kısıtlanır.

^{Düşman Mimari Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Dolaylı Yöntemler ve Estetik Kamuflaj

Düşman mimari her zaman doğrudan “yasak” biçiminde karşımıza çıkmaz. Bazen sanat eserleri, çiçek saksıları veya ışık ve ses düzenlemeleri gibi estetik ögelerle dolaylı bir dışlama mekanizması kurulur. Örneğin, bazı şehirlerde köprü altlarında klasik müzik çalarak gençlerin toplanması önlenir. Bazı alanlarda da geri dönüşüm kutuları kilitlenir.

^{Düşman Mimari Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Düşman Mimarinin Kapsamı ve Etkileri

Düşman mimari, kentsel alanın kullanımını düzenlemeyi ve belirli davranışları kısıtlamayı hedefleyen bir şehircilik yaklaşımıdır. Bu uygulamalar, kentsel alanın hangi koşullarda ve ne şekilde kullanılabileceğini yapılandırarak, şehirde alan kullanımını düzenler. Bu sayede kent mekânı, düzenli bir kullanıma hizmet eden, belirli davranışları destekleyen bir yapıya bürünür.

Bu mimari yaklaşımın en belirgin etkilerinden biri, evsiz bireylerin kent içindeki faaliyetlerine yönelik düzenlemeler getirmesidir. Evsizler, kamusal alanı sadece geçiş noktası veya dinlenme alanı olarak değil, aynı zamanda barınma ve hayatta kalma alanı olarak kullanır. Dışlayıcı tasarımlar, bu tür uzun süreli veya konaklamaya yönelik kullanımları kısıtlar. Üzerinde uyumayı zorlaştıran banklar, ısıtma ızgaralarını kapatan levhalar veya köprü altlarını engelleyen fiziksel unsurlar, evsizlerin şehir içindeki alan kullanımlarını sınırlandırır.

Düşman mimarinin etkileri yalnızca evsizlerle sınırlı kalmaz. Uygulamalar, yaşlı bireyleri, hamile kadınları, engellileri ve hareket kabiliyeti kısıtlı kişileri de dolaylı olarak etkileyebilir. Örneğin, uzun süre oturmayı engelleyen eğimli yüzeyler, yalnızca "aylaklığı" değil, aynı zamanda yaşlıların ve diğer kullanıcıların dinlenme ihtiyacını da kısıtlayabilir. Yine, bölmeli banklar ya da dar oturma alanları, tekerlekli sandalye kullanıcılarının veya bedensel rahatsızlık yaşayan kişilerin kamusal mekânlardan konforlu bir şekilde yararlanmasını zorlaştırır. Bu durum, düşman mimarinin farklı kullanıcı grupları için farklı erişilebilirlik koşulları oluşturduğunu gösterir.

Bir diğer önemli sonuç, düşman mimarinin istenmeyen faaliyetleri kentsel alanda görünmez kılma işlevidir. Bu tür tasarımlar, bazı sorunların şehir merkezlerindeki görünürlüğünü azaltır. Evsiz bireylerin ana kamusal alanlardan uzaklaştırılması, onların faaliyetlerinin daha izole alanlara taşınmasına neden olabilir.

Birçok kent sakini bu tasarımların kısıtlayıcı işlevini doğrudan algılamayabilir; çünkü düşman mimari çoğu zaman estetik veya işlevsel gerekçelerle sunulur. Kol dayanakları "konfor unsuru", çıkıntılar "dekoratif detay", saksılar "çevre düzenlemesi" gibi gerekçelerle açıklanır. Bu durum, davranışların açık yasaklamalarla değil, çevresel yapılandırmalarla biçimlendirilmesi anlamına gelir. Düşman mimari de bu prensiple işler: Açıkça "yasak" koymaz, ancak mekânın biçimiyle "uygun görülen davranış"ı tanımlar.

Bu sistemin bir özelliği, halkın bu pratikleri kentsel düzeni sağlayan normal unsurlar olarak algılayabilmesidir. Şehir sakinlerinin çoğu, bir banktaki metal bölmeyi "daha iyi bir oturma deneyimi için yapılmış" olarak yorumlayabilir; bu sırada tasarımın bir grup için uzun süreli kullanımı engelleme işlevi, genel dikkatten kaçabilir. Bu durum, dışlayıcı mimarinin kamusal algı tarafından kolayca kabul görmesine ve kentsel düzenin bir parçası olarak yerleşmesine olanak tanır.

^{Kentsel Alanda Bank Uygulaması Örneği (unsplash)}

Kavramsal Çerçeve ve Terminoloji

Düşman mimari kavramı, kentsel tasarımın belirli davranışları düzenleme ve kentsel alanı yönetme pratiğini tanımlamak için literatürde birbirine yakın çeşitli terimlerle açıklanır. Bu farklı adlandırmalar, tasarım pratiğinin değişik yönlerini ve bu yönlerin kentsel düzen üzerindeki işlevini anlamaya yardımcı olur. Her bir terim, kentsel alanın davranışları yapılandırmak, kentsel normları desteklemek ve alan kullanımını düzenlemek amacıyla tasarlanması fikrine dayanır.

Bu kavramın akademik literatürdeki terminolojisi, disiplinler arası bir ilgi alanıdır. Şehir planlaması, mimarlık, sosyoloji ve kriminoloji gibi alanlar, bu tür düzenleyici mimariyi kendi perspektiflerinden incelemiştir. Bu nedenle terminoloji, hem fiziksel tasarımı hem de sosyopolitik bağlamlarını kapsar.

• Düşman Mimari (Hostile Architecture / Hostile Design): En yaygın kullanılan terimdir. Kentsel tasarımın, özellikle uzun süreli kullanıma ve belirli grupların (örneğin evsizler) faaliyetlerine yönelik kısıtlayıcı bir araç haline gelmesini tanımlar. Bu ifade, tasarımın kentsel faaliyetler üzerinde aktif bir kontrol işlevi olduğunu belirtir.
• Dışlayıcı Mimari (Exclusionary Architecture): Toplumsal katılımı kısıtlayan veya belirli kullanımları engelleyen fiziksel düzenlemeleri ifade eder. Bu tasarım, belirli faaliyetlere olanak tanımayarak mekânın kullanım biçimini yapılandıran bir güç olarak işlev görür.
• Savunmacı Mimari / Tasarım (Defensive Architecture / Design): Bu terim, genellikle güvenlik stratejileriyle ilişkilendirilir. Kent mekânını tehdit algılanan davranışlara karşı koruma ve düzenleyici bir önlem refleksiyle hareket eden bir anlayışı temsil eder.
• Disiplinci Mimari / Tasarım (Disciplinary Architecture / Design): Davranışları yönlendirme ve kontrol etme amacı taşıyan tasarım yaklaşımlarını ifade eder. Bu bağlamda mimari, kullanıcıların mekân içindeki hareketlerini ve eylemlerini yapılandırır.
• Çevresel Tasarımla Suçun Önlenmesi (CPTED): Düşman mimarinin teknik köklerinden biridir. 1970’lerde geliştirilen bu yaklaşım, çevresel düzenlemeler yoluyla “suç fırsatlarını azaltmayı” amaçlayan, güvenlik odaklı bir kentsel planlama stratejisidir.

Bu terminolojik çeşitlilik, kavramın çok boyutlu doğasını gösterir. “Hasmane” ve “dışlayıcı” sözcükleri tasarımın kısıtlayıcı doğasını vurgularken; “savunmacı” ve “CPTED” gibi terimler uygulamayı teknik ve güvenlik odaklı bir çerçeveye yerleştirir.

Düşman Mimarinin Altyapısı

Düşman mimarinin dayandığı yapısal temeller arasında kentsel alanın yönetimi ve neoliberal ekonomik düzenlemeler bulunur. Neoliberal kent politikalarında kamusal alanların ekonomik katkı sağlayan kullanımlara öncelik vermesi düşüncesi bulunur. Bu bağlamda şehir, üretken ve tüketen bireylerin faaliyetlerine uygun bir mekân olarak yapılandırılır. Evsizlerin varlığı, düzenin estetik bütünlüğüne aykırı görülebildiği için mimari araçlarla kamusal alandan yönlendirilir. Kamusal alanın kullanım hakkı, kentsel düzen ve ekonomik faaliyetle uyumlu olma gücüne göre yapılandırılır.

Bu mimari anlayış, “güvenlik” kavramını kentsel ve ekonomik düzenle ilişkilendirir. Güvenlik, burada fiziksel tehlikelerin yanı sıra, ekonomik ve estetik düzenin korunması anlamına gelebilir. Şehirler, sermaye birikimi ve turizm için çekici hale getirilmek istendiğinde, görünür yoksulluk unsurları bir "risk" olarak değerlendirilebilir.

Düşman mimarinin bir diğer yönü, güvenlik ve suç önleme politikalarıyla ilişkisidir. Dışlayıcı tasarımlar, kentsel alandaki istenmeyen veya yasal olmayan faaliyetleri önlemeyi hedefleyen bir yaklaşımın ürünüdür. Bir kişinin uzun süre oturması, bir grubun parkta toplanması ya da bir evsizin köprü altında kalması, potansiyel bir “düzen ihlali öncesi durum” olarak değerlendirilir. Bu algı, tasarımı bir tür önleyici kontrol mekanizması haline getirir: İstenmeyen kullanım ortaya çıkmadan, bu kullanıma olanak tanıyacak koşullar mekânsal olarak düzenlenir.

Güvenlik paradigması, aynı zamanda davranışların düzenlenmesi sürecini de beraberinde getirir. Uyuma, oturma ya da bekleme gibi insani eylemler bile, uygun olmayan yerlerde yapıldığında “düzensizlik” olarak algılanabilir. Böylece dışlayıcı mimari, yalnızca yasa dışı faaliyetleri değil, aynı zamanda belirli davranış biçimlerini de düzene aykırı olarak kodlayan bir kentsel düzenin parçası olur. Şehirdeki sakinlik, görünürdeki temizlik ve sessizlik, kentsel alanın kullanımının düzenlenmesiyle elde edilir.

Etik Çerçeveler ve Toplumsal Görüşler

Dışlayıcı veya düşman mimari, yalnızca kentsel tasarımın bir konusu değil; aynı zamanda ahlaki, toplumsal ve politik bir tartışma konusudur. Çünkü bu tür uygulamalar, mekânın kullanım hakkı, şehirde kimlerin görünürlük elde edebileceği gibi temel etik ve insani soruları gündeme getirir.

Düşman mimarinin yaygın eleştirilen bir yönü, insan onuruyla ilgili endişeler doğurması ve toplumsal eşitsizliği mekânsal olarak yansıtmasıdır. Evsizlerin uyumasını engelleyen metal çıkıntılar veya oturmayı kısıtlayıcı banklar gibi tasarımlar, fiziksel bir kısıtlama olarak ele alınır ve etik açıdan sorgulanabilir uygulamalar olarak değerlendirilir.

Düşman mimari, genellikle “güvenliği artırmak” veya “kamusal düzeni sağlamak” gerekçesiyle açıklanır. Güvenlik kavramı, burada fiziksel tehlikelerin yanı sıra, estetik ve düzen algılarını da kapsar. Bu bakış açısı, kentsel alanda "uygun" ve "uygunsuz" kullanımları ayrıştırır. Yaşlı, göçmen veya evsiz bireylerin faaliyetleri, "kamusal huzuru bozan" kullanımlar olarak algılanabilir.

Eleştirmenler, düşman mimarinin neoliberal kentleşmenin bir sonucu olduğunu belirtir. Bu anlayışta şehir, kamusal yaşamdan çok, sermaye dolaşımının kolaylaştırılmasına hizmet eden bir mekândır. Alanlar, yatırımcılar ve tüketiciler için düzenlenir; üretken olmayan veya tüketime katılamayan kullanımlar bu mekânlardan dışlanır.

Bu bağlamda düşman mimari, kentsel alanın kullanımına dair bir sınırlama mekanizmasıdır. Şehir merkezleri, ekonomik faaliyet için tasarlanır; ekonomik olarak katkı sağlamayan grupların görünürlüğü azaltılarak çevre bölgelere yönlendirilir. Kamusal alanın ticari kullanıma öncelik vermesi nedeniyle ücretsiz olan banklar veya oturma alanları kaldırılabilir; yerlerine özel kafeler veya ücretli tesisler gelir. Düşman mimarinin savunucuları, bu tasarımların şehri “daha estetik” ve “düzenli” hale getirdiğini ifade eder. Bu estetik anlayış, şehri düzenli ve kontrollü bir alan olarak sunmayı amaçlar.

^{Düşman Mimari Temsili Görsel (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Düşman Mimarinin Küresel Yayılımı

Düşman mimari, başlangıçta bazı Batı metropollerinde görülmüş yerel bir tasarım eğilimi gibi görünse de zamanla küresel ölçekte standartlaşan bir kent politikası haline gelmiştir. Bu uygulamalar, evsizlik, göç, güvenlik kaygısı veya şehir estetiği gibi faktörler üzerinden gerekçelendirilmiştir.

Los Angeles: Evsizleri uzaklaştırmak için fıskiye sistemleri, eğimli banklar, sivri uçlu oturma alanları gibi unsurlar yaygın olarak kullanılmıştır.

New York: Kamusal alanlarında oturmayı engelleyen bariyerler, çiçeklik kenarlarına yerleştirilen çıkıntılar ve “kaykay karşıtı” yüzeyler sıkça görülür. Metro istasyonlarında ise kolçaklı banklar ve rahatsız edici yüzeyler, uzun süreli oturmayı engeller.

Atlanta ve Cincinnati: Yasal düzenlemeler (Atlanta'da aylaklığın, Cincinnati’de kaldırımlarda yatmanın yasaklanması), düşman mimarinin mekânsal ayağını tamamlamıştır.

Seattle: Karavan parklarının kaldırılması gibi uygulamalar, çevre düzenlemesi bahanesiyle sosyal dışlamayı gizleyen örnekler olarak değerlendirilmiştir.

Toronto: Düşman mimariyi belgelemek amacıyla oluşturulan #DefensiveTO etiketi, şehir genelinde bu uygulamaların haritalandırılmasına yol açmıştır.

Montreal: Kaykay engelleyiciler ve özel güvenlik bariyerleri yaygındır.

Vancouver: Evsizlerin gece barınabileceği alanların ortadan kaldırılması, şehirde sosyal gerilim yaratmıştır.

Birleşik Krallık: “Anti-homeless spikes” ve “konforu reddeden” mobilyalar olarak tanımlanan banklar görülür.

Danimarka: Kopenhag Merkez İstasyonu’nda disipliner akustik uygulamaları (yüksek sesli klasik müzik) ve Tivoli çevresinde anti-idrar çivileri kullanılır.

Fransa: Paris'te evsizleri engellemek için köprü altlarına ve meydanlara taş bloklar, Calais'de göçmenlerin kamp kurmasını engellemek için meydanlara büyük kayalar konulmuştur.

Belçika: Brüksel'de metro istasyonlarındaki banklarda kolçaklar ve mağaza önlerinde sivri metal çıkıntılar gibi “modern caydırıcılık” araçları kullanılır.

İspanya: Barselona'da oturma alanları kaldırılmış, Madrid'de ise evsiz karşıtı banklara karşı protestolar düzenlenmiştir.

İtalya: Roma'da kamu bankalarına monte edilen anti-evsiz cihazlarına karşı kampanyalar yürütülmüştür.

Japonya: Tokyo ve Osaka gibi metropollerde, oturmaya elverişli olmayan banklar ve köprü altlarına monte edilen bariyerler yaygındır.

Türkiye: Ankara Kızılay’da bankların kaldırılıp yerine metal bariyerlerin konulması gibi uygulamalar, kentsel tasarımın düzenleyici işlevine örnektir.