Elazığ menceki buğdayı, Türkiye’nin Elazığ iline özgü, genetik yapısını korumuş yerel bir makarnalık buğday (Triticum durum ssp. compactum) çeşididir. 16 Eylül 2021 tarihinde menşe adıyla tescillenmiş ve 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında coğrafi işaret korumasına alınmıştır. Tescil başvurusu Elazığ Ticaret ve Sanayi Odası, Elazığ Tarım ve Orman İl Müdürlüğü ile SS Elazığ Pancar Ekicileri Kooperatifi tarafından yapılmıştır.
Köken ve Ekolojik Bağımlılık
Buğday, doğada kendiliğinden oluşmuş, 28 kromozomlu yabani Gernik’in bir varyetesi olup yalnızca kendi tohumundan üretilir. Genetik saflığını koruyan bu tür, Elazığ ilinin özgün iklimsel ve toprak koşullarına sıkı sıkıya bağlıdır. Özellikle Fırat Nehri ve çevresindeki barajların (Keban, Kalecik, Cip, Karakaya) oluşturduğu mikroklima, buğdayın gelişiminde belirleyici rol oynar. Bu iklim, bitkinin erken dönemlerinde hızlı kök gelişimini desteklerken, soğuk ve kurağa dayanıklılığını da artırır.
Morfolojik ve Fiziksel Özellikler
Elazığ menceki buğdayı, kışlık gelişme tabiatına sahip olup yarı yatık-yarı dik büyüme formu gösterir. Bitki boyu 80–140 cm arasında değişir. Başaklar beyaz renkli, kılçıklı ve yoğun yapılıdır; başak uzunluğu 3,5–7 cm, başaktaki tane sayısı ise 24–30 adettir. Taneler iri, uzun ve sırtı kamburcadır; ön yüzeylerinde boydan boya uzanan belirgin bir yarık bulunur.
Fiziksel ve kimyasal özellikleri arasında:
- Tane rengi: Kehribar sarısı ile kırmızı arası (2–3 skalasında)
- Camsılık oranı: %70–100
- Bin tane ağırlığı: 26–58 g
- Hektolitre ağırlığı: 80–100 kg
- Protein oranı: %10–15
- Sertlik indeksi (SKC): 70–100
Bu özellikler, özellikle killi-tınlı topraklarda yetişen buğdayın yüksek camsılık ve sertlik değerleriyle öne çıkmasını sağlar.
Yetiştirme Koşulları ve Üretim Metodu
Elazığ menceki buğdayı serin iklim tahılıdır. Çimlenme ve kardeşlenme döneminde 8–10 °C sıcaklık ve %60’ın üzerinde bağıl nem, sapa kalkma döneminde ise 10–15 °C sıcaklık ve %65 nem gereklidir. Gelişim sürecine yayılmış 500 mm yağış, optimum verim için yeterlidir. -3 °C altındaki sıcaklıklar başaklanma döneminde zarar oluşturabilir.
Toprak tercihi, drenajı iyi olan derin killi-tınlı yapılar yönündedir. Genellikle nadas-ekim sistemi veya münavebeli tarım uygulanır. Ekim, sonbaharda toprak sıcaklığı 8–10 °C’ye ulaştığında yapılır. Mibzerle ekimde dekara 22–24 kg, serpme yöntemde 26–28 kg tohum kullanılır.
Gübreleme, toprak analizine dayalı olarak planlanır. Azotlu gübrenin yarısı ekimle birlikte, diğer yarısı kardeşlenme döneminde verilir. Sulama, özellikle sapa kalkma ve başaklanma dönemlerinde yapılır; su kısıtlıysa yalnızca başaklanma döneminde sulama önerilir. Yabancı ot mücadelesi ve gerektiğinde zirai ilaçlama uygulanır.
Hasat, biçerdöver veya deste yapan biçerlerle gerçekleştirilir. Ürünler kurutularak ambarlarda saklanır. Tohumluk olarak ayrılan ürünler selektörden geçirilip ilaçlanarak bir sonraki sezona hazırlanır. Kuru şartlarda dekara 150–300 kg, sulu şartlarda ise 300–422 kg verim alınabilir.
Kullanım ve Denetim
Elazığ menceki buğdayı, yöresel yemek ve çorbalarda yaygın olarak kullanılır. Ürün veya ambalajı üzerinde “Elazığ Menceki Buğdayı” ibaresi ve menşe adı amblemi bulunur; bu mümkün değilse işletmede görünür şekilde sergilenir.
Denetimler, Elazığ İl Tarım ve Orman Müdürlüğü koordinasyonunda yılda en az iki kez yapılır. Denetimlerde tohum uygunluğu, ürün özellikleri, üretim metoduna uyum ve işaretleme kontrol edilir. Gerekli durumlarda uzman kişi ve kurumlardan destek alınabilir.
