Fermi enerjisi, katı hâl fiziği, malzeme bilimi ve kuantum istatistikleri bağlamında, bir katı madde içindeki elektronların enerji dağılımını tanımlayan temel kavramlardan biridir. Bir diğer deyişle, Fermi enerjisi katıların mikroskobik düzeydeki enerji dağılımını, taşıyıcı davranışlarını ve kuantum mekaniksel özelliklerini açıklamada temel bir fiziksel parametredir. Fermi enerjisi, adını 20. yüzyılın önemli kuramsal fizikçilerinden biri olan Enrico Fermi'den alır. Bu kavram, özellikle metallerin ve yarı iletkenlerin elektriksel ve termal özelliklerinin açıklanmasında kullanılır. Aynı zamanda yoğunluk fonksiyonel teorisi (DFT) gibi modern hesaplama yöntemlerinde referans enerji düzeyi olarak kullanılır.

Fermi enerjisi (EF), sıfır Kelvin sıcaklığında (0 K), bir sistemdeki elektronların doldurduğu en yüksek enerji seviyesidir. Daha genel bir ifadeyle, ideal bir Fermi gazı yaklaşımı içinde düşünüldüğünde, EF, elektronların 0 K'de işgal ettiği son enerji düzeyini ifade eder. Bu, kuantum mekaniğinde Pauli dışlama ilkesine göre, her bir enerji seviyesinin yalnızca iki elektron (zıt spinli) tarafından doldurulabileceği varsayımına dayanır.

Matematiksel olarak Fermi enerjisi, enerjiye bağlı durum yoğunluğu ve toplam elektron sayısı dikkate alınarak integral çözümleriyle elde edilir.

^{Yapay Zeka ile Üretilmiştir}

Fermi Seviyesi ile Farkı

Fermi enerjisi ve Fermi seviyesi aynı kavramlar değildir. Fermi enerjisi yalnızca 0 K sıcaklığı için tanımlı bir fiziksel büyüklükken, Fermi seviyesi, her sıcaklıkta sistemin elektrokimyasal potansiyelini ifade eder ve sıcaklıkla birlikte konumu değişebilir.

Fermi seviyesi, "bir enerji düzeyinin %50 olasılıkla dolu olduğu nokta" olarak tanımlanır ve özellikle yarı iletken fiziğinde, valans bandı ile iletkenlik bandı arasındaki konumu belirleyerek malzemenin elektronik davranışını tayin eder.

Hesaplama Yöntemleri

Fermi enerjisi, hem teorik hem deneysel olarak çeşitli yollarla hesaplanabilir. Teorik hesaplamalarda en yaygın yöntemlerden biri, Yoğunluk Fonksiyonel Teorisi (DFT) kullanılarak yapılan ilk ilke (first-principles) hesaplamalardır. Bu yaklaşımda, kuantum mekaniksel ilkelerden yola çıkılarak atomların ve elektronların davranışı simüle edilir.

DFT tabanlı hesaplamalar, elektronik bant yapısı ve durum yoğunluğu gibi özellikleri doğrudan verir ve bu veriler üzerinden Fermi enerjisinin konumu belirlenebilir. Özellikle metallerde, Fermi seviyesi bant yapısı içinde bazı bantların kestiği noktadır ve bu da malzemenin iletkenlik karakterini belirler.

Fiziksel Anlamı ve Malzeme Davranışları

Fermi enerjisi, bir malzemenin elektriksel iletkenliği, termal iletkenliği, optik soğurma sınırları gibi pek çok özelliğini etkiler. Örneğin:

• Metallerde, Fermi seviyesi iletkenlik bandı içinde yer alır. Bu, çok sayıda serbest elektronun mevcut olduğu anlamına gelir ve yüksek elektriksel iletkenlikle sonuçlanır.
• Yarıiletkenlerde, Fermi seviyesi yasak bant (band gap) içinde yer alır. Bu konum, yarıiletkenin tipini (n-tipi veya p-tipi) belirler.
• Yalıtkanlarda, Fermi seviyesi geniş bir yasak bandın ortasında yer alır ve bu nedenle serbest taşıyıcı yoktur.

Malzeme Temasında Elektron Transferi

Fermi seviyesinin önemli bir özelliği, farklı malzemelerin birbirine temas etmesi durumunda gözlemlenir. İki farklı Fermi seviyesine sahip malzeme bir araya geldiğinde, elektronlar daha yüksek Fermi seviyesine sahip malzemeden, düşük seviyeye sahip olana doğru akar. Bu transfer, yük dengelemesine neden olur ve sistem termodinamik dengeye ulaştığında, her iki malzemenin Fermi seviyeleri eşitlenmiş olur.

Bu prensip, özellikle yarıiletken diyotlar, metal-yarıiletken kontaklar ve pn geçişleri gibi elektronik bileşenlerde temel belirleyicidir. Elde edilen potansiyel farkı, cihazın doğrultma, anahtarlama veya taşıyıcı enjeksiyonu gibi işlevlerini tanımlar.

RuTi Alaşımı

Fermi enerjisi, geçiş metali alaşımlarında da kritik rol oynar. Örneğin, RuTi (rutenyum-titanyum) alaşımının B2 fazındaki elektronik, elastik ve fonon özellikleri üzerine yapılan ilk-prensip DFT hesaplamalarında, Fermi seviyesinin doğrudan Ru 4d ve Ti 3d orbitallerinden kaynaklanan bantlarla kesiştiği görülmüştür. Bu durum, alaşımın metalik karakter taşıdığını göstermektedir. Aynı çalışmada, Fermi düzeyinde durum yoğunluğu sınırlı olmakla birlikte sıfır değildir ve bu da normal metal davranışına işaret eder.

Uygulama Alanları

Fermi enerjisi, başta katı hâl fiziği olmak üzere birçok alanda uygulama bulur:

• Termoelektrik malzemeler: Fermi seviyesinin konumu, malzemenin Seebeck katsayısı ve verimliliği üzerinde doğrudan etkilidir.
• Yarıiletken tasarımı: Fermi seviyesi, doping işlemleriyle kontrol edilerek elektronik yapı ayarlanabilir.
• Optoelektronik: Foton emilimi ve emisyonu, Fermi seviyesinin bant yapısı içindeki konumuna bağlıdır.
• Nanoelektronik: Kuantum noktaları ve grafen gibi düşük boyutlu sistemlerde, Fermi enerjisinin konumu taşınım özelliklerini belirler.