Geç Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Mensur İskendernâme, 19. yüzyıl Çağatay Türkçesi devrine ait bir eser olup İsveç-Lund Üniversitesi Kütüphanesi’nin “Gunnar Jaring Koleksiyonu” içerisinde yer alır. Eser, 104 varaktır ve Nestalik hatla yazılmıştır.
“Bu İskender-nāme kitābnı tā’rīḫniñ miñ ėkki yüz yėtmiş yėttesi (1277) Şevvāl ayınıñ se-şenbe küni1 Mollā Ebū’l Ḳāsım tamām ḳılġan.” adlı ibarede eserin müellifi, müstensihi yahut da sadece eseri bitiren bir okuru; ismini Molla Ebū’l Ḳāsım olarak açıklar. Eser birçok bölümden oluşur.
Eser, Aleyna Malkoç tarafından içerisine bir giriş yazısı, gramer ve sözlük de eklenerek yayına hazırlanmış ve Post Yayınevi tarafından 2025 yılında basılmıştır. Çalışma 256 sayfadan ibarettir.
Yapı
Eser, dört bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde; Büyük İskender’in hayatı, Batı ve Doğu Kaynaklarında İskender, Türk - İslam Edebiyatında İskendernâmeler ve Geç Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Mensur İskendernâme anlatılmaktadır.
İkinci bölümde; İskendernâme’de Çağatay Türkçesinin gramer özellikleri Ses Bilgisi (Fonoloji) ve Biçim Bilgisi (Morfoloji) tasnifiyle ele alınmaktadır.
Üçüncü bölümde; 104 varaktan oluşan eserin transkripsiyonlu metni yer almaktadır.
Dördüncü bölümde ise sözlük kısmı yer almaktadır.
İçerik
İskendernâme metni, İsveç’teki Lund Üniversitesi’nin Doğu Türkistan Elyazmaları bölümüne bağışlanan Jaring Koleksiyonu’nun bir parçasıdır. Bir diğer nüsha British Library’dedir. İki nüshanın benzer yanı çoktur. Kahverengi ciltli eser, 104 varak olup Nestalik hatla yazılmıştır ve dört başı mamur bir İskender anlatısı barındıran bir nüshadır. Metinde yer yer müellifin yahut müstensihin yazdığı çeşitli derkenarlar bulunur. Ayrıca 104v.’de geçen “Bu İskender-nāme kitābnı tā’rīḫniñ miñ ėkki yüz yėtmiş yėttesi (1277) Şevvāl ayınıñ se-şenbe küni4 Mollā Ebū’l Ḳāsım tamām ḳılġan.” ibaresinde eserin müellifi, müstensihi yahut da sadece eseri bitiren bir okuru; ismini Mollā Ebū’l Ḳāsım olarak açıklar. Eser, Çağatay Türkçesinin son dönemlerine aittir.
Mensur olarak yazılmış İskendernâme, yer yer manzum parçalar barındırmaktadır. Aruzun çeşitli kalıplarında yazılan bu manzum parçalar, ifadeyi güçlendirmek ve süslemek maksadıyla metne serpiştirilmiş olup çeşitli aruz kusurları içermektedir. Kimi zaman aruz vezinlerini bulmak çok güç olmuştur. İskendernâme, muhteva olarak Firdevsi’nin Şehname’si ve Nizami’nin İkbalname’si ile benzer yanlar taşımaktadır.
Eser, İskender’in doğumundan savaşlarına, aşk maceralarından ölümüne değin birçok konu başlığından oluşur. Metindeki bölüm adları şu şekildedir:
Bismillāhirraḥmānirraḥīm: Ḥażret-i İskender-nāme
Aġāz-ı Dāsītān-ı Ceng-i İskender
Āġāz-ı Dāsitān-ı Rāvī
Āġāz-ı Dāsītān-ı İskender Dārā’nıñ Ḫazīne vü Defīnesini Tüşüp Alġanı
Āġāz-ı Dāsītān-ı İskender ʿĀlemni Musaḫḫar Ḳılġanı, Leşker Tartġanı
Āġāz-ı Dāsītān-ı Pādşā İskender Herāt Şehri Birle Semerḳand Şehrini Binā Ḳılġan Leşker Yürütgeli
Āġāz-ı Dāsitān-ı İskender Mollā Ẓulmāt’ġa Bėrkip Ot Birle Şimālni Uġurlaġanı
Āġāz-ı Dāsitān-ı Keşmīrdin Çıḳıp Hindūstān’ġa Barġanları
Āġāz-ı Dāsitān-ı İskender Hindūstān’dın Çıḳıp Ḫıṭāy’ġa Barġanı
Āġāz-ı Dāsitān-ı Ḫāḳān Pādşā İskender’ni Teklīf Ḳılıp Mihmāndārlıḳ Ḳılġanı
Āġāz-ı Dāsitān-ı Pādişāh İskender Rūşenk ile Mihrināz’nı Toy Ḳılıp Öz Nikāhıġa Alġanı
Āġāz-ı Dāsitān-ı Pādişāh Leşker-i İskender Vaḥşīlerni Alġalı Leşker Yürütgeni
Āġāz-ı Dāsitān-ı Pādişāh İskender Ḳıran Mülkide Ye’cūc Me’cūc’nıñ Çıḳadurġan Yėrige Ṣed Baġlaġanı
Āġāz-ı Dāsitān-ı Pādişāh İskender Āb-ı Ḥayāt’nı İstep Ẓulmāt’ġa Kirgenleri
Āġāz-ı Dāsitān-ı İskender Deryā-yı Sīr’ni İḫtiyār Ḳılıp Kėme Ötgeli Yarlıġ Ḳılġanı
Āġāz-ı Dāsitān-ı Pādişāh İskender Ḫünkār’nıñ ʿÖmr-i Bahārını Ecel Ṣarṣarı Uçurġanı
Āġāz-ı Dāsitān-ı İskender Beranduḳ ʿAşḳıġa Mübtelā Bolup Esīrler Kėbi Selāsīl Ḳırıġa Giriftār Bolġanı
Dāsitān-ı İskender’ni Beranduḳ Törtünci Nevbet Basruḳ Ḳılġanı
Dāsitān-ı Mekīnā Ḥākimdin
Beranduḳ İskender’ni Bėşinci Nevbet Basruḳ Ḳılġanı
Beranduḳ İskender’ni Altıncı Nevbet Basruḳ Ḳılġanı
Pādişāh İskender’niñ Yėtinci Nevbet Basruḳ Ḳılġanı
Dāsitān-ı Ḥażret-i Ḫıżrī ʿAleyhisselām’dın Boyaḳı Buba Yėne Kėldi
Āġāz-ı Dāsitān-ı Ḥażret-i İskender Maḳṣūd Kāmın Tafıp Yunan Mülki Nā-būd Ḳılġanı
Rāvī aytadur kim: Eflāṭūn bir kün...
Āġāz-ı Dāsitān-ı İskender Yėtte Deryā’nı Seyrī Ḳılıp On Ėkki Miñ Cezīre
Şehrlerini Musaḫḫar Ḳılıp Deryā-yı Muḥīt’ġa Barġanları
Āġāz-ı Dāsitān-ı İskender Tiriglikdin Ümīd Üzüp Anasıġa Tola Nāle vü Feryād Ḳılmasun dėp Nāme Ėbergeni
Āġāz-ı Dāsitān-ı Yėtte Ḥükemā Kirip Pādişāh İskender’niñ Analarıġa Taʿzīyet Yėtkürgenleri
Prof. Dr. Kudret Altun'un Değerlendirmesi
Prof. Dr. Kudret Altun çalışmayla ilgili şöyle bir değerlendirme yapmıştır:
"Son Çağatay Türkçesi ile yazılmış mensur İskendernâme çalışması edebiyatımız açısından özgün bir çalışma olup genel Türk dili ve edebiyatı bilimi açısından bir kaynak niteliğindedir.
Büyük İskender'in tarihî şahsiyeti ve Türk edebiyatındaki İskendernâmelerden bahsedilen çalışmada; Çağatay Türkçesinin geç dönemlerinde kaleme alınmış olan ve incelemeye esas alınan mensur metin ile Çağatay Türkçesinin genel gramer özellikleri de yer alır. Ayrıca sözlük ihtiva etmesi Çağatay Türkçesinin söz varlığının tespiti açısından güzel olmuştur.
Aleyna Malkoç bu özgün eserle, bilime olduğu kadar kökleri sağlam ve bir, ancak budakları farklı coğrafyada yeşermiş Çağatay Türkçesi ile Türkiye Türkçesinin kardeşliğine ter ü taze bir bakış sunarak Türk dünyasının dil çalışmalarına katkıda bulunmuştur."【1】
