Geleneksel Ahlat taş işçiliği, Türkiye’nin Bitlis iline bağlı Ahlat ilçesinde, Nemrut Dağı eteklerinden çıkarılan volkanik taşların geleneksel bilgi, yöntem ve beceriler kullanılarak işlenmesi, süslenmesi ve yapı ile sanat eserlerine dönüştürülmesini kapsayan bir kültürel miras olarak tanımlanmaktadır.
2009 yılından itibaren Türkiye Somut Olmayan Kültürel Miras (SOKÜM) Ulusal Envanteri’nde 20221.003.05/13 envanter numarası ile kayıtlı olan bu unsur, doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamaları, geleneksel zanaatkârlık ve el sanatları geleneğini içermektedir. Geleneksel Ahlat taş işçiliği taşın çıkarılmasından başlayarak kesilmesi, şekillendirilmesi, süslenmesi ve yapı ya da sanat eserlerinde kullanılmasına kadar uzanan bütün bir süreci kapsar. Bu süreçlerde taş ustalarının bilgi, beceri ve estetik anlayışları ile kültürel deneyimleri belirleyici rol oynar. Aynı zamanda bu bilgi ve beceriler, Ahlat halkının kültürel kimliğinin korunmasına ve bölgesel estetik anlayışın nesilden nesile aktarılmasına hizmet eder. 30 Kasım 2022 tarihinde, Kültür ve Turizm Bakanlığı öncülüğünde hazırlanan proje ile Geleneksel Ahlat taş işçiliği, UNESCO Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne kaydedilmiştir.
Geleneksel Ahlat Taş İşçiliği (Anadolu Ajansı)
UNESCO Kaydı ve Küresel Önemi
Geleneksel Ahlat taş işçiliği, 30 Kasım 2022 tarihinde UNESCO Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne kaydedilmiştir.【1】 Türkiye’nin ulusal adaylık dosyası, 28 Kasım–3 Aralık 2022 tarihleri arasında Fas’ın Rabat şehrinde düzenlenen Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Hükûmetlerarası Komitesi’nde değerlendirilmiş ve kabul edilmiştir. UNESCO kaydı taş işçiliğinin korunması, yaşatılması ve ulusal ile uluslararası düzeyde farkındalığın artırılması açısından önem taşımaktadır.
Geleneksel Ahlat Taş İşçiliği (UNESCO)
Ahlat Taşının Fiziksel Özellikleri
Ahlat taşı, Nemrut Dağı’nın volkanik yapısının bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır ve taş ocaklarından geleneksel yöntemler ile el aletleri kullanılarak çıkarılmaktadır. Taş, çıkarıldığı ilk anda yumuşak ve işlenmeye uygundur; ancak zamanla sertleşerek dayanıklılık kazanır. Bu özellik, taşın işlenme süresini sınırlandırır ve taş ustalarını, taş ocaklarından çıkarıldıktan kısa süre içinde işlemeye yönlendirir. Ahlat taşının renkleri kırmızı, siyah, gri, beyaz ve kül tonlarıdır; bu çeşitlilik, taşın kullanılacağı yapı ve eserin estetik bütünlüğünü destekler ve kültürel değerini pekiştirir.
Taş ocakları geniş bir alanı kaplamakta ve rezervler açısından sıkıntı bulunmamaktadır; ancak bilinçsiz işletmecilik ve ilkel yöntemler, büyük taş bloklarının çıkarılmasını zorlaştırmakta ve atık miktarını artırmaktadır. Bu nedenle taş ocaklarının sürdürülebilir ve ekonomik kullanımı, mesleğin ve geleneğin devamlılığı açısından önemlidir. Ahlat taşının çıkarılmasında yüzyıllardır uygulanan temel yöntem çivileme tekniğidir. Bu teknikte kaya kütlesine düz çizgide demir takozlar çakılarak istenilen boyutlarda taş blokları elde edilir. Ayrıca taş çıkarımında halk takvimi ve geleneksel doğa bilgisi dikkate alınır. Taşın fiziksel özellikleri, kullanım alanlarını doğrudan etkiler; kışın sıcak, yazın serin tutma özelliği, taşın yapı malzemesi olarak tercih edilmesinin temel nedenlerinden biridir.
Ahlat Taşı (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
İşleme ve Süsleme Teknikleri
Geleneksel Ahlat taş işçiliği, taşların çıkarılmasından başlayıp süslemeleri ve kullanım aşamasına kadar uzanan birkaç aşamalı bir süreçtir.
Kaba İşçilik (Taşın Blok Hâline Getirilmesi)
- Taş ocaklarında çalışan işçiler, taşları çivileme tekniği ile büyük bloklar hâline getirir.
- Bu teknikte kaya kütlesine düz çizgide demir takozlar çakılır ve istenilen boyutlarda taş blokları elde edilir.
- Çıkarılan taşlar hızar atölyelerine gönderilir. Hızar makineleri taşları düz kesimle işler ve duvar, köprü gibi yapılarda kullanılabilecek boyutlarda taşlar hazır hâle getirir.
Kaba İşçilik (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
İnce İşçilik (Yontma)
- Taş ustaları, taşın kullanım amacına göre ovallik veya detay gerektiren bölümleri el aletleriyle yontar.
- Bu aşama özellikle mimari yapılar ve özgün dekoratif ögelerin üretiminde kritik öneme sahiptir.
- Yontma kalitesi taşların montaj doğruluğunu ve yapının dayanıklılığını doğrudan etkiler.
İnce İşçilik (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Süsleme (Kazıma, Kabartma ve Oyma Teknikleri)
- Yontma tamamlanan taşlar, kazıma, kabartma ve oyma teknikleriyle süslenir.
- Süslemelerde genellikle bitkisel, geometrik ve kaligrafik motifler tercih edilir.
- Bu motifler yalnızca estetik değer katmakla kalmaz, aynı zamanda kültürel ve tarihsel mesajlar iletir.
- İşlem süresi motifin karmaşıklığına bağlıdır; basit motifler yarım saatte tamamlanabilirken, karmaşık motifler bir gün sürebilmektedir.
- Bu aşama özellikle mezar taşları, kitabeler ve dekoratif yapı elemanlarında yoğun olarak görülür.
Kullanıma Hazırlık ve Montaj
- İşlenen taşlar, mimari yapılar, mezarlıklar, kümbetler, kitabeler, çeşmeler ve diğer dekoratif yapı elemanları ile tarihi eserlerde kullanıma hazır hâle getirilir.
- Kullanıldığı başlıca tarihî yapılar arasında Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas), Divriği Ahmet Şah Türbesi (Sivas), Tercan Mama Hatun Türbesi (Erzincan), Gevaş Halime Hatun Kümbeti (Van) ve Alay Han (Aksaray) bulunmaktadır.
- Ayrıca Ahlat taşının restorasyon çalışmalarında hem Türkiye içinde hem de yurt dışında kullanıldığı bilinmektedir.
Geleneksel Ahlat Taş İşçiliği Kullanılan Yapı (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Bilgi ve Beceri Aktarımı
Ahlat taş işçiliği geleneği, ustaların çıraklara aktardığı bilgi ve beceri birikimine dayanır. Çıraklık dönemi birkaç yıl sürer; gençler yirmili yaşların ortasında usta olarak bağımsız çalışmaya başlar. Ustalar, taşın fiziksel özelliklerini, işleme ve süsleme tekniklerini, motiflerin anlamlarını ve estetik kuralları öğretir. 2012 yılında Yaşayan İnsan Hazinesi ilan edilen Tahsin Kalender, bu geleneğin gelecek nesillere aktarılmasında kritik bir rol oynamıştır. Kalender, yetiştirdiği ustalar ve geride bıraktığı eserler aracılığıyla taş işçiliğinin teknik ve estetik standartlarının günümüze taşınmasını sağlamıştır. Günümüzde geleneksel bilgi ve beceri aktarımı, usta-çırak ilişkisine ek olarak yaygın eğitim yoluyla da desteklenmektedir.
Tahsin Kalender (Anadolu Ajansı)
İş Sağlığı ve Üretim Koşulları
Taş işçiliğinde çalışanlar, iş kazaları, meslek hastalıkları ve çalışma sırasında oluşan rahatsızlıklarla karşılaşmaktadır. Araştırmalar kapsamında taş işçiliğinde çalışanlarla yapılan görüşmeler ve anketlerle, iş kazaları, meslek hastalıkları ve çalışma koşulları değerlendirilmiştir. Üretim süreci, taş ocaklarından blok hâlinde taş çıkarılması, hızar atölyelerinde düz kesimle hazırlanması, taş ustaları tarafından yontma ve detaylı şekillendirme yapılması, ardından motif ve süsleme desenlerinin taş üzerine kazınması, kabartılması ve oyulmasını kapsamaktadır.
Geleneksel Uygulamalarda Zorluklar
Son yıllarda Ahlat taş işçiliği, uygulanabilirliğini olumsuz etkileyen çeşitli tehditlerle karşı karşıya kalmıştır. Nüfus azalması ve gençlerin büyük şehirlere göç etmesi, usta-çırak ilişkisinin sürdürülebilirliğini zorlaştırmış ve yeni çırak bulmayı güçleştirmiştir. Modern yapı teknikleri ve malzemelerinin yaygınlaşması, geleneksel taş işçiliğine olan talebin azalmasına yol açmıştır. Bu durum, taş işçiliğinin teknik uygulamalarının ve kültürel değerlerinin gelecek nesillere aktarılmasını sınırlamaktadır.
Koruma ve Sürdürülebilirlik
Geleneksel Ahlat taş işçiliğinin korunmasında Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ahlat Kaymakamlığı ve Ahlat Belediyesi başlıca aktörlerdir. Bunun yanı sıra Ahlat Esnaf ve Sanatkârlar Odası, Ahlat Doğa ve Kültürel Mirası Yaşatma Derneği, Ahlat Fotoğrafçılar Derneği, Ahlat Müzesi, taş ocaklarında çalışan ustalar, akademisyenler ve çıraklar da koruma çalışmalarına katılmaktadır. Koruma eylem planı, ekonomik ve sosyal değişimlere karşı önlemler almayı, geleneksel bilgi ve becerilerin aktarımını sürdürmeyi, usta-çırak ilişkisini güçlendirmeyi, geleneksel mimari ve malzeme kullanımını yaygınlaştırmayı, toplumsal farkındalığı artırmayı ve taş ocaklarının sürdürülebilirliğini güvence altına almayı hedeflemektedir.
Kültürel ve Toplumsal Önemi
Ahlat taş işçiliği, Ahlatlıların kültürel kimliğinin ayrılmaz bir unsuru olarak ulusal düzeyde kültürel devamlılığı ve kimlik bilincini destekler. Mimari yapılar, mezar taşları, kitabeler ve diğer eserler aracılığıyla kentin tarihî, estetik ve kültürel dokusu somut olarak ortaya konur. Taş ustalarının sahip olduğu bilgi, beceri, estetik anlayış ve kültürel deneyim genç nesillere aktarılır; bu süreç taş işçiliğini yalnızca bir el sanatı olmaktan çıkarıp bölge kültürünün ve toplumsal hafızanın bir göstergesi hâline getirir.
Geleneksel Ahlat Taş İşçiliği (Anadolu Ajansı)