General Electric F404 Turbofan Motoru, GE tarafından geliştirilen bir askeri turbofan motor ailesidir. İlk olarak Boeing F/A-18 Hornet savaş uçağı için tasarlanmış olup, düşük bypass oranına sahip bir motor olarak çeşitli savaş ve eğitim uçaklarında kullanılmaktadır. F404, yüksek performans, güvenilirlik ve bakım kolaylığı gibi özellikleriyle dikkat çeken bu turbofan motoru 70-85 kN art yakıcılı itki kapasitesiyle ve farklı türevleriyle dünya genelinde çok yönlü görevlerde kullanılmaktadır.

^{General Electric F404 Motoru (Kaynak: Wion)}

Tarihçe ve Gelişim

F404 motorunun kökeni, General Electric’in 1970’lerde ABD Hava Kuvvetleri’nin hafif savaş uçağı programı için geliştirdiği YJ101 motoruna dayanır. YJ101, Kuzey Amerika YF-17 prototip uçağında test edilmiş ve 1974’teki uçuş testlerinde 288 uçuş boyunca duraksız ve alev sönmesi olmadan çalışarak dikkat çekmiştir. YF-17’nin F/A-18 Hornet’e evrilmesiyle, motor yeniden tasarlanarak F404-GE-400 modeli ortaya çıkmıştır. Bu süreçte, parça sayısı azaltılarak ağırlık, maliyet ve bakım karmaşıklığı düşürülmüş; güvenilirlik ve bakım kolaylığı artırılmıştır.

ABD Donanması’nın tam ölçekli geliştirme (FSD) programı, motorun operasyonel uygunluk, güvenilirlik ve bakım kolaylığına odaklanmasını sağlamıştır. Program kapsamında, motorun dayanıklılığını test etmek için 150 saatlik dayanıklılık testi, Simüle Edilmiş Görev Dayanıklılık Testi (SMET) ve Hızlandırılmış Servis Testi (AST) gibi prosedürler uygulanmıştır. Ayrıca, uçuş sırasında motor gücünün kullanımını izleyen veri kayıtları, düşük çevrim yorulması (low cycle fatigue) kaynaklı bileşen ömrünü değerlendirmede kullanılmıştır. 1981’de F/A-18’in ABD Donanması’nda, 1983’te Kanada Savunma Kuvvetleri’nde (CF-18) ve 1985 civarında RAAF’ta hizmete girmesiyle F404, operasyonel kullanımına başlamıştır.

Temel Teknik Özellikler

F404-GE-400 modeli, art yakıcısız modda 10.000 lb (44.5 kN) üzeri, art yakıcıyla yaklaşık 16.000 lb (71.2 kN) itki üretir. Motorun boyutları 391 cm uzunluk, 89 cm çap (fan girişi) ve ağırlığı yaklaşık 2.365 lb (1.072 kg) civarındadır. Basınç oranı 25:1 ile 28:1 arasında değişir ve hava akış hızı 152-153 lb/sn (69-70 kg/sn) seviyesindedir.

• Maksimum itki (art yakıcı açık): 71.2 kN
• Maksimum itki (art yakıcı kapalı): 47.2 kN
• Bypass oranı: 0.34
• Hava akış hızı: 64.4 kg/s
• Toplam sıkıştırma oranı: 25-4.6 (4.1 Fan, 6 Kompresör)
• Spesifik yakıt tüketimi (maksimum mod): 0.78 kg/h/kg
• Spesifik yakıt tüketimi (art yakıcı mod): 1.84 kg/h/kg
• Maksimum gaz sıcaklığı (türbin öncesi): 1390°C
• Ağırlık (kuru): 988 kg
• İtki/ağırlık oranı: 7.3​
• Uzunluk: 4.04 m
• Çap (maksimum): 89 cm

Yapısal Özellikler ve Sistemler

F404, düşük bypass oranlı bir turbofan motorudur ve genellikle “sızdıran turbojet” olarak tanımlanır. Bu özellik, yakıt ekonomisinden ödün verse de hızlı gaz tepkisi ve güvenilir art yakıcı (afterburner) çalışması sağlar. Motorun temel bileşenleri şunlardır:

• Fan: Üç kademeli fan, düşük basınç türbini tarafından çalıştırılır ve giriş havasını sıkıştırır. Değişken giriş kılavuz kanatları, hava akışını motor devrine göre yönlendirir. Fan şaftı tasarım noktasında 13270 RPM'de dönmektedir
• Kompresör: Yüksek basınç türbini tarafından çalıştırılan yedi kademeli kompresör, çekirdek akışını sıkıştırır. Değişken statorlar, akış yönünü optimize eder. Kompresör şaftı tasarım noktasında 16810 RPM'de dönmektedir.
• Yanma Odası: Halka şeklindeki yanma odası, 18 yakıt nozülü ve girdap oluşturucularla donatılmıştır. Soğutma havası, yanma ürünleriyle karışarak sıcaklığı düzenler.
• Türbinler: Tek kademeli yüksek basınç türbini ve tek kademeli düşük basınç türbini, parça sayısını azaltarak bakım kolaylığı sağlar. Türbin giriş sıcaklığı, yüksek termal verimlilik için optimize edilmiştir ve gelişmiş soğutma sistemleriyle desteklenir.
• Art Yakıcı: Düşük bypass oranı, art yakıcıda hızlı ve güvenilir yanma sağlar. Çevresel modülasyonlu yakıt püskürtme sistemi, performansı artırır.
• Egzoz Nozülü: Değişken alanlı nozül, art yakıcı modunda ve normal çalışmada optimum performans için ayarlanır.

^{Kanada Hava Kuvvetleri F404 Motoru (Kaynak: SkiesMag)}

Önemli Türevleri ve Kullanım Alanları

F404 motor ailesi, geliştirme sürecinde birçok türev üretmiş ve farklı uçak tiplerine uyarlanmıştır:

• F404-GE-402: F/A-18C/D Hornet uçaklarına güç sağlamak üzere geliştirilmiştir. Artırılmış güç, geliştirilmiş yakıt verimliliği ve gelişmiş görev kapasitesi sunar. Türbin ve art yakıcı bölümlerinde kullanılan ileri malzemeler, performans artışı sağlarken dayanıklılığı korur.
• F404-GE-102: Kore’nin KAI/LMTAS T-50 Golden Eagle gelişmiş eğitim ve hafif savaş uçağı için tasarlanmıştır. Samsung Techwin tarafından Güney Kore’de GE lisansı altında üretilmektedir.
• F404-GE-103: Boeing T-7A Red Hawk gelişmiş eğitim uçağına yönelik son türevdir. FADEC (Full Authority Digital Electronic Control) sistemi ve tek motorlu güvenlik özellikleri içermektedir. FADEC sistemi, motor performansını elektronik olarak optimize eder ve pilot yükünü azaltır.
• F404/RM12: Saab Gripen çok rollü savaş, saldırı ve keşif uçağı için Volvo Aero Corporation iş birliğiyle geliştirilmiştir. Yine FADEC ve tek motorlu güvenlik sistemleriyle donatılmıştır.
• F404-GE-IN20: Hindistan’ın HAL Tejas MKI Hafif Muharebe Uçağı için üretilmiştir. Bu, F404 ailesinin en güçlü varyantıdır ve GE’nin en son sıcak bölüm malzemeleri ile teknolojilerini içerir. FADEC sistemi sayesinde yüksek operasyonel güvenilirlik sağlar.

F404 motor ailesi, çeşitli uçaklarda kullanılmaktadır:

• Boeing F/A-18C/D Hornet: F404-GE-400 ve -402 modelleriyle donatılmıştır.
• HAL Tejas MKI: F404-GE-IN20 ile güçlendirilmiştir.
• Boeing T-7A Red Hawk: F404-GE-103 kullanılır.
• Saab Gripen: F404/RM12 modeli ile çalışır.
• KAI T-50 Golden Eagle: F404-GE-102 ile donatılmıştır.
• F-117A Nighthawk ve A-4SU Super Skyhawk: Art yakıcısız türevler kullanılmıştır.

Performans ve Karşılaştırma

F404, Pratt & Whitney TF30 (F-111C’de kullanılan) ile karşılaştırıldığında, daha küçük boyutlar, daha düşük ağırlık ve benzer itki seviyeleriyle öne çıkar. TF30, %12 daha uzun, %9 daha geniş çapta, %88 daha ağır ve %2 daha fazla yakıt tüketir. F404’ün tasarımı, 15 yıllık teknolojik ilerlemelerden faydalanarak daha yüksek güvenilirlik, dayanıklılık ve bakım kolaylığı sunar. Örneğin, F/A-18’de F404, TF30’un hipotetik ölçeklendirilmiş versiyonuna kıyasla %20 daha fazla art yakıcısız itki sağlar, bu da menzil ve hız performansını artırır.

Motorun yüksek basınç oranı (25:1) ve türbin giriş sıcaklığı, termal verimliliği artırırken, tek kademeli türbin tasarımı, ağırlık ve karmaşıklığı azaltır. Ancak, bu tasarım türbin verimliliğini bir miktar düşürerek yakıt tüketimini (sfc) TF30 ile benzer seviyelerde tutar. Düşük bypass oranı, hızlı gaz tepkisi ve art yakıcı performansı açısından avantaj sağlar, bu da F404’ü savaş uçakları için uygun hale getirir.

Gelişmiş Sistemler

F404 motoru, sadece temel bir güç ünitesi değildir; çok sayıda gelişmiş sistemle donatılmıştır. Bu sistemler hem operasyonel performansı artırır hem de bakım ve güvenilirlik avantajı sağlar.

• FADEC (Full Authority Digital Engine Control): Özellikle F404-GE-IN20 ve RM12 varyantlarında tam dijital motor kontrolü bulunur. FADEC sistemi, motorun tüm çalışma parametrelerini (yakıt akışı, kompresör ve türbin hızları, egzoz gaz sıcaklığı, nozül açıklığı vb.) sürekli izler ve en uygun performansı sağlar. Aynı zamanda pilot hatalarını azaltır ve uçağın uçuş güvenliğine katkıda bulunur.
• Otomatik Başlatma ve Kapatma Sistemleri: Motorun başlatılması sırasında sıcaklık, basınç ve dönüş hızı gibi parametreler otomatik denetlenir. Sistem, anormal durumlarda motoru güvenli şekilde kapatır.
• Titreşim ve Sağlık İzleme Sistemleri: Sensörler, titreşim, sıcaklık, basınç ve yağ durumu gibi önemli verileri izler. Bu sistemler, aşınma veya hasarı erken aşamada tespit ederek planlı bakımın zamanında yapılmasını sağlar.
• İçten Soğutmalı Türbin Kanatları: Türbin kanatları, sıcak gaz akışından korunmak için içten soğutmalı kanallar ve seramik termal bariyer kaplamalarla donatılmıştır. Bu, hem performansı artırır hem de malzeme ömrünü uzatır.
• Ayarlanabilir Egzoz Nozulu: Art yakıcı kullanılan modellerde, motorun çıkış nozul çapı dinamik olarak ayarlanır ve bu sayede art yakıcı verimliliği optimize edilir.
• Modüler Tasarım: Motor, modüler bir yapıya sahiptir; bu da bakım ve onarım işlemlerinde sadece ilgili modülün sökülmesini mümkün kılar, tüm motorun sökülmesi gerekmez. Bu özellik, bakım süresini ve maliyetini azaltır.

Operasyonel Özellikler

F404, yüksek manevra kabiliyeti gerektiren uçuş koşullarında (örneğin, 90 dereceyi aşan hücum açılarında) duraksız çalışacak şekilde tasarlanmıştır. Kapsamlı testler, motorun yüksek bozulma koşullarında bile otomatik toparlanma kabiliyetine sahip olduğunu göstermiştir. Kontrol sistemi, hidro-mekanik birim ve Elektronik Kontrol Birimi (ECU) kombinasyonuyla çalışır. ECU, art yakıcı modunda ve maksimum güçte devreye girer ve şu işlevleri yerine getirir:

• Fan devrini sınırlayarak duraksama marjını koruma,
• Süpersonik uçuşta hava giriş performansını optimize etme,
• Türbin giriş sıcaklığını ve egzoz gazı sıcaklığını kontrol etme,
• Yakıt akışını ve nozül alanını düzenleme.

F404, Duruma Bağlı Bakım (On Condition Maintenance) yaklaşımıyla tasarlanmıştır. Uçuş İçi Motor Durum İzleme Sistemi (IECMS), düşük çevrim yorulması, performans trendleri ve arıza göstergelerini kaydederek bakım planlamasını destekler. RAAF, bu verileri işlemek için Bakım Veri ve Servis Ömrü İzleme Sistemi (MD&SLMS) kullanır. Ek olarak, boroskop incelemeleri, yağ analizi ve titreşim ölçümleri, motor durumunun değerlendirilmesinde kullanılır.

Malzeme Kullanımı

F404 motorunda malzeme seçimi, her bileşenin maruz kaldığı termal, mekanik ve kimyasal yükler göz önünde bulundurularak yapılmıştır. Kullanılan malzemeler yalnızca süperalaşımlar değil, oldukça geniş ve spesifik bir malzeme yelpazesini kapsamaktadır:

• Fan ve Düşük Basınç Kompresörü:
• Bıçaklar: Titanyum alaşımları (örn. Ti-6Al-4V)
• Fan destek yapıları: Alüminyum alaşımları
• Yüksek Basınç Kompresörü:
• 1–3. kademeler: Titanyum alaşımları
• 4–5. kademeler: A286 alaşımı
• 6–7. kademeler: INCO718 alaşımı
• Diskler: Martensitik paslanmaz çelik veya düşük karbonlu çelik
• Yanma Odası:
• Nikel esaslı alaşımlar (Inconel 718, Hastelloy X)
• Krom-nikel alaşımlar (yanma astarı ve yakıt enjektörlerinde)
• Yüksek Basınç Türbini:
• Nikel esaslı döküm alaşımlar (M506, MA 754)
• Seramik esaslı termal bariyer kaplamaları
• Diskler: Nikel-kobalt bazlı alaşımlar ve toz metalurjisi malzemeleri
• Düşük Basınç Türbini:
• Kobalt esaslı ve nikel-krom esaslı alaşımlar (örn. Rene 80)
• Seramik kaplamalar
• Art Yakıcı (Afterburner):
• Nikel-krom ve kobalt esaslı alaşımlar (örn. INCO 625)
• Gövde: Titanyum ve sac metal
• Liner: Hastelloy X
• Nozul halkaları ve flapler: Molibden ve tungsten katkılı alaşımlar
• Nozul ve Çevre Parçaları:
• Rene 41 alaşımı
• Yapısal Parçalar ve Bağlantılar:
• Paslanmaz çelik, düşük alaşımlı çelik ve alüminyum alaşımlar

Bu malzemeler, motorun sıcaklık dayanımı, oksidasyon direnci, yorulma ömrü ve hafiflik gereksinimlerini karşılamak için özel olarak seçilmiştir. İçten soğutma ve seramik kaplamalar, türbin kanatlarında aşırı sıcaklık dayanımını mümkün kılar. Titanyum, yüksek mukavemet ve hafifliğiyle fan ve kompresör bölgesinde avantaj sağlarken, nikel ve kobalt esaslı alaşımlar türbin ve art yakıcıda yüksek sıcaklık performansı sağlar.

Bakım ve Modülerlik

F404’ün modüler tasarımı, altı ana modülden oluşur ve bakım süresini kısaltır. Modüler yapı, lojistik avantajlar sağlar ve kullanıcıların bakım ihtiyaçlarına göre uyarlanabilir. Motorun yaklaşık 250.000 uçuş saati (1985 itibarıyla) deneyimle, temel sorunlardan arınmış olduğu belirtilmiştir. Bileşen İyileştirme Programı, motorun olgunlaşma sürecinde (1 milyon saat hedefi) güvenilirlik ve dayanıklılığı artırmaya yönelik çalışmaları sürdürmektedir.