Gökeyüp çömleği, Türkiye'nin Ege Bölgesi'nde, Manisa iline bağlı Salihli ilçesinin Gökeyüp köyünde ilkel yöntemlerle üretilen seramik kap türüdür. Yörede çömlek üretimi, kadınlar tarafından sargı-ovalama tekniğiyle, çömlekçi çarkı kullanılmadan, döndürülebilir toprak tabla üzerinde elle biçimlendirilerek ve açık ateşte pişirilerek gerçekleştirilir. Gökeyüp çömlekçiliği, Anadolu’da günümüzde varlığını sürdüren ender Neolitik kökenli el zanaatlarından biridir. 28 Ocak 2025 tarihinde mahreç işareti olarak coğrafi işaret tescili yapılmıştır.
Yapısal Özellikler
Gökeyüp çömleği; kumlu killi tın toprağı ile muskovitşist katkı maddesinin karıştırılıp yoğrulmasıyla elde edilen çamurun, kalıp adı verilen seramik tabak üzerine oturtulmuş dönek tablada el ile yükseltilmesi ve biçimlendirilmesiyle oluşturulan astarlı, sırsız, tek pişirimli geleneksel mutfak kaplarıdır. Pişirme işlemi odun, çalı-çırpı gibi yakıtlarla ev avlularında açık ateşte gerçekleştirilir. Ürünlerin yüzeyinde yer alan doğal mika tanecikleri, kararmış renkle birlikte özgün bir görünüm kazandırır.
Tarihçe
Gökeyüp çömlekçiliğinin kesin başlangıç tarihi bilinmemekle birlikte, bölge halkı tarafından Horasan'dan göç eden yörük toplulukların bu bilgiyle geldikleri ifade edilmektedir. 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı belgelerinde köyün adına rastlanmakta, 19. yüzyıla ait salnamelerde "Göleyüp" adıyla 379 erkek nüfus ve 85 hane ile kayıtlı olduğu görülmektedir. Arkeolojik veriler, bölgenin antik dönemlerde Lidya ve Roma kültürleriyle etkileşim içinde olduğunu, çevrede çok sayıda höyük ve tümülüs bulunduğunu ortaya koymuştur.
Gökeyüp'te kullanılan üretim yöntemiyle benzerlik gösteren çömlekçilik gelenekleri Anadolu’da yalnızca birkaç köyde yaşamaktadır. Bu merkezlerden Mihalıççık (Sorkun, Gökçeayva), Palu (Burgudere), Sivrice (Uslu) ve Oğuzeli (Zıramba) köyleri örnek olarak gösterilmiştir.
Üretim Yöntemi
Hammadde Hazırlığı
Gökeyüp çömlekçiliğinde ana hammadde, Sarısu mevkiinden temin edilen kumlu killi tın toprak ile muskovitşisttir. Toprağın kimyasal bileşimi yaklaşık %52 kum, %15 mil ve %33 kil oranındadır. Şist türü olan muskovit, toprağa dayanıklılık ve parlaklık kazandırmak için katkı maddesi olarak kullanılır. Malzeme karıştırıldıktan sonra "çukur" adı verilen büyük bir kaptaki su içinde dinlendirilip yoğrularak işlenmeye hazır hâle getirilir.
Şekillendirme
Biçimlendirme işlemi, döndürülebilir bir alt tabla ("dönek") ile üzerine yerleştirilen kalıptan oluşan ilkel bir düzenekte, tamamen el ile gerçekleştirilir. Sargı-ovalama tekniğiyle kol kalınlığında hazırlanmış çamur bantları, kap tabanına sarılarak yükseltilir ve elle şekillendirilir. Kabın dip, gövde ve ağız kısmı sırayla biçimlendirilir; kuruma sonrası onarımlar ve kulp, kapak eklemeleri yapılır.
Astar ve Pişirim
Kaplar, su ve mengene karışımı sıvı çamurla astarlanır. Pişirme, avluda dizilen odun yığını üzerine dikey yerleştirilen çömleklerin 1–1,5 saat süreyle açık ateşte ısıtılmasıyla tamamlanır. Sıcakken üzerine saman ve hayvan gübresi karışımı atılarak yüzeyin kararması sağlanır. Mika tanecikleri bu aşamada daha belirginleşir. Pişen ürünler ev içi veya dışı depolarda saklanır ve satıma hazırlanır.
Biçim ve Tür Çeşitliliği
Gökeyüp çömlekleri işlevlerine göre farklı adlarla anılır. Başlıca türler şunlardır:
- Mikri: Küçük boy, iki kulplu ve kapaklı güveç
- Arapbaşı: Orta boy güveç
- Sayı: Büyük boy güveç
- Kabarak: Geniş tabanlı güveç
- Koşaf çömleği: Dört kulplu, kapaklı çömlek
- Tepsi / İçi: Açık tabak biçimli, fırın yemekleri için
- Bayındır çanağı: Üst üste geçen iki tabaktan oluşur
- Tava: Saplı, kapaksız kap (kahve kavurmak için)
- Balık tabağı: Oval, kenarlı kapaksız tabak
- Bardak: Tek kulplu, ibrikli küçük testiler
- Aş testisi: Kulpsuz, kapaklı ya da kapaksız orta boy küpler
Kültürel ve Sosyal Bağlam
Gökeyüp çömlekçiliği, sadece ekonomik değil aynı zamanda kültürel bir üretim biçimi olarak da dikkat çeker. Bu iş büyük oranda kadınlar tarafından yürütülür. Üretimin tüm aşamaları ev avlusunda ya da ev içindeki bir odada gerçekleştirilir. İş bölümü gelenekseldir; hammadde temini erkeklere, biçimlendirme ve pişirme kadınlara aittir. Bu özellikleriyle çömlekçilik, aile içi emeğin toplumsal cinsiyet rolleriyle ayrıştığı, yerel bilgi ve becerinin nesilden nesile aktarıldığı bir üretim biçimidir.
Coğrafya ve Doğal Kaynaklar
Köy, Gediz havzasında, Menderes masifinin kuzeydoğu eteklerinde, Demirköprü Barajı’na yakın bir tepelik alandadır. Topraklar çoğunlukla gnays ve mikaşist kökenlidir. Muskovitşist, üretimde katkı maddesi olarak kullanılır. Bölgede tarım toprağının sınırlı ve verimsiz olması nedeniyle, çömlekçilik köyün temel geçim kaynaklarından biri olmuştur.
Ekonomik Durum ve Güncel Gelişmeler
20. yüzyıl boyunca Gökeyüp’te ekonomik faaliyetin merkezinde yer alan çömlekçilik, günümüzde tütüncülüğün yaygınlaşması ve genç nüfusun el zanaatlarına ilgisinin azalması nedeniyle daralma sürecine girmiştir. 1980’lerden sonra üretim aylarca süren kesintisiz faaliyet olmaktan çıkmış, ekim-mayıs ayları arasında, yaklaşık sekiz aylık bir dönemde sürdürülen mevsimsel bir işe dönüşmüştür. Bir ailenin yıllık üretimi yaklaşık 1500 kap olup, ürünlerin çoğu köye gelen tüccarlara satılmakta, sınırlı kısmı bölge pazarlarında yer bulabilmektedir.
