Hakkâri kilimi, Türkiye’nin güneydoğusunda yer alan Hakkâri iline özgü, geleneksel dokuma teknikleriyle üretilen, kültürel ve sembolik anlamlar taşıyan bir yaygı türüdür. 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında mahreç işareti olarak tescillenmiş ve 16 Mayıs 2023 tarihinde coğrafi işaret koruması altına alınmıştır. Tescil sahibi Hakkâri Ticaret ve Sanayi Odası’dır.
Hakkari Kilimi (AA)
Tescil Bilgileri
Hakkâri kilimi, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında mahreç işareti türünde coğrafi işaret olarak tescillenmiştir. Tescil işlemi, Hakkâri Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yürütülmüş; başvuru 10 Haziran 2022 tarihinde yapılmış ve ürün 16 Mayıs 2023 tarihinde tescil edilerek koruma altına alınmıştır. Tescil numarası 1356’dır.
Coğrafi işaretin sahibi olan Hakkâri Ticaret ve Sanayi Odası, Pehlivan Mahallesi, Kayacan Caddesi, Merkez/Hakkâri adresinde faaliyet göstermektedir. Tescil edilen ürün grubu “halılar ve kilimler” başlığı altında yer almakta olup, “Hakkâri Kilimi” adıyla tanımlanmıştır. Ürünün coğrafi sınırı Hakkâri ili ile sınırlıdır.
Kilim üzerinde veya ambalajında “Hakkâri Kilimi” ibaresi ile birlikte mahreç işareti ambleminin kullanılması zorunludur. Bu ibare ve amblem, ürün üzerinde yer alamıyorsa, üretim yapılan işletmede kolayca görülebilecek şekilde bulundurulmalıdır. Bu uygulama, ürünün coğrafi işaretli olduğunu göstererek hem tüketiciye bilgi verir hem de ürünün menşeini korur.
Hakkari Kilimi (AA)
Malzeme ve Üretim Süreci
Kilimler, yüksek yaylalarda beslenen koyun ve kuzu yünlerinden elde edilen ipliklerle dokunur. Yörede her yıl düzenlenen “Kuzu Kırpma Şölenleri”nde kırpılan yünler yıkanıp taranır, kirman ile tek kat eğrilerek iplik haline getirilir. Dokuma işlemi demir dikey tezgâhlarda, genellikle ilikli kilim tekniğiyle gerçekleştirilir. İlikler, zincir çekme (sarma kontur) yöntemiyle kapatılır. Atkı iplikleri çözgü ipliklerinin arasından geçerek motifleri oluşturur; kirkitle sıkıştırılarak çözgü iplikleri örtülür. Motiflerin sınırları kontrast renkte atkı iplikleriyle belirlenir.
Motifler ve Anlamları
Akrep: Dışarıdan gelebilecek kötülük ve tehlikelere karşı korunma amacıyla kullanılan bir simgedir. Genellikle zemin motifi olarak dokumalarda kendini gösterir. Bu motif, özellikle canbezar kilimlerinin temel öğesini oluşturur. Bununla birlikte herki, aynalı, hevçeker ve çılgül kilimlerinde de akrep motifine sıklıkla rastlanır.
Akrep Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Sarya’nın Gülü (Eli Belinde): Yörede sıkça kullanılan “Sarya” adı, bölge halkının kültürel belleğinde önemli bir yer tutar. “Gülsarya” ifadesinin “Gül-ü Sarya” tamlamasından türediği ve “Sarya’nın Gülü” ya da “Sarya Gülü” anlamına geldiği düşünülmektedir. Bu motif, Hakkâri dokumalarında “eli belinde” adıyla da bilinir. Anadolu’nun farklı bölgelerinde ise “gelin kız”, “kâküllü kız” veya “çocuklu kız” gibi adlarla anılır. Motif; analığı, bereketi, mutluluğu, neşeyi, saadeti ve uğuru temsil eder. Sarya’nın gülü motifi; gülsarya, gevdan, canbezar, hevçeker, lüleper, halitbey ve çılgül kilimlerinde sıklıkla görülür.
Sarya’nın Gülü Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Koçboynuzu: Güç ve kuvvetin simgesi olarak kabul edilen boynuz motifi, genellikle erkekliği ve kahramanlığı temsil eder. Aynı zamanda bereketin ve direncin de sembolü olarak görülür. “Koçboynuzu” adıyla bilinen bu motif; “boynuzlu yanış”, “koçlu yanış”, “gözlü koç” ve “koçbaşı” gibi farklı adlarla da anılmaktadır. Hakkâri yöresine özgü herki, aynalı, gevdan, canbezar, lüleper ve halitbey kilimlerinde çeşitli biçimlerde işlenen bu motif, hem zemin hem de bordür kısımlarında kullanılır.
Koçboynuzu Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Kurtağzı: Hakkâri kilimlerinde sıkça görülüp iyimserliği ve korunmayı simgeleyen bir desendir. Kurdun karanlıkta görebilme özelliğinden esinlenen bu motif, ışığın ve güneşin sembolü olarak kabul edilir. Genellikle bordürle zemin arasına yerleştirilerek hem koruyucu bir işlev üstlenir hem de zeminler arasındaki renk geçişine estetik bir görünüm kazandırır. İnsanları tehlikelerden uzak tutma inancıyla dokumalarda yer alan kurtağzı motifi, aynı zamanda yiğitlik, dürüstlük, güvenlik, bereket, kahramanlık, güç ve erkekliği temsil eder. Zemin üzerinde çoğunlukla ana motifi tamamlayıcı unsur olarak kullanılır. Bu motif; gülsarya, aynalı, gülgever, şamari ve halitbey kilimlerinde görülmektedir.
Kurtağzı Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Küpe: Genç kızların evlilik isteğini simgeleyen motif, Hakkâri kilimlerinde önemli bir anlam taşır. Bu motif çoğunlukla bordür bölümlerinde yer alırken, bazı örneklerde zemine seyrek biçimde işlenmiş olarak da görülür. Özellikle evlilik çağına ulaşan genç kızların kendi elleriyle dokudukları çeyizlik kilimlerde küpe motifine sıkça rastlanır. Gülsarya, canbezar, hevçeker, şamari ve herki kilimleri, bu motifin öne çıktığı örnekler arasında yer alır.
Küpe Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Çengel (Nehrek): Nazardan korunmak amacıyla kullanılan göz motifi, kötü bakışların olumsuz etkisini uzaklaştırdığına inanılan bir semboldür. Bunun yanı sıra, zıtlıkları ve farklı düzlemleri bir araya getiren birleştirici hareketleri de temsil eder. Evlilik ve bereketle ilişkilendirilen bu motif, herki, canbezar, şamari, gülhazar ve halitbey kilimlerinde yaygın olarak görülür.
Çengel (Nehrek) Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
El, Parmak, Tarak (Lapik, Tiyari): Yörede “Lapik” (eldiven) veya “Tiyari” (Hakkâri ile Irak arasındaki bölge) olarak bilinen el, motifler; güç, kudret ve hâkimiyeti simgeleyen anlamlar taşır. Anadolu’nun farklı bölgelerinde bu motifler “Pençe-i Âli Aba”, “Fatma Ana Eli” ya da “Meryem’in Eli” adlarıyla da anılır. Bereketi, çoğalmayı ve koruyucu gücü temsil eden bu desenler, şehvani, herki, hevçeker, lüleper, şamari, gülsarya, gülhazar ve halitbey kilimlerinde çeşitli biçimlerde işlenmiştir.
El, Parmak, Tarak (Lapik, Tiyari) Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Bereket: Bolluk, uğur ve sonsuz mutluluk dileğini sembolize eden önemli bir geleneksel desendir. Koç, boğa, geyik gibi hayvanlar; ağaçlar, bitkiler, su ve dağ gibi doğal unsurlar bereketin ve yaşam döngüsünün simgesi olarak kabul edilir. Doğum, çoğalma ve doğanın yenilenmesiyle ilişkilendirilen bu motif, kadın ve erkek arasındaki yaşam birliğini de temsil eder. Kesneker kiliminin ana motifi olan bereket deseni, herki kilimlerinde de sıklıkla karşımıza çıkar.
Bereket Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Şimkubik: “Gelin topuğu” veya “güzel topuk” anlamına gelen Şimkubik motifi, Hakkâri yöresine ait gevdan, gülgever ve şamari kilimlerinde yer alır.
Şimkubik Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Yılan Tarağı (Şahmari): Yılan tarağı motifi, kuvvet, ölümsüzlük, başlangıç ve dünyanın yaratılışı gibi kavramları simgeler ve canbezar ile şamari kilimlerinin ana motiflerinden biridir. Türk hikâyelerinde yılan, çoğunlukla insanoğluna karşı hürmetkâr, sabırlı, misafirperver, dostane, yardımcı, merhametli, affedici ve bilge bir varlık olarak tasvir edilir; gerektiğinde insan uğruna kendini feda edebilir. Öte yandan çatal dili nedeniyle dedikodu ve arabozuculuğu simgeleyen bir anlamı da vardır. Bu motif, özellikle şamari kilimlerinin ana dekoratif öğesi olarak öne çıkar.
Yılan Tarağı (Şahmari) Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Yıldız: Hakkâri kilimlerinde hem zemin hem de bordürlerde yer alıp kollarının sayısına göre farklı anlamlar taşır. Beş kollu yıldız mükemmelliği, altı kollu yıldız evliliği, yedi kollu yıldız ise gökkuşağını simgeler. Bu motif, gevdan, aynalı, hevçeker, gülgever, lüleper, şamari, gülhazar, halitbey ve çılgül kilimlerinde sıkça görülür.
Yıldız Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Su Yolu: Yeniden doğuşu, bedensel ve ruhsal arınmayı, yaşamın akışkanlığını ve sürekliliğini simgeler; aynı zamanda bereket, soyluluk, bilgelik, saflık ve erdemi temsil eder. Su, hem yaşamın hem de ölümün kaynağı olarak kabul edilir. Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde “meander” veya “zikzak” motifi olarak da bilinen bu desen, gülgever, aynalı, gülhazar ve halitbey kilimlerinde sıklıkla bordür ve zemin arasında ayırıcı bir unsur olarak kullanılır.
Su Yolu Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Muhabbet Kuşu: Mutluluk, sevinç, sevgi ve aşk gibi olumlu duyguları simgelerken, bazen ölen kişinin ruhunu temsil etmek için de kullanılır. Kadınla özdeşleşen kuş ögesi, özlem ve haber bekleme anlamlarını taşır. Aynı zamanda kuvvet ve kudreti simgeleyen bu motif, ölümle de ilişkilendirilir. Lüleper kiliminde stilize bir biçimde işlenen muhabbet kuşu, bu kilim dışında bazı diğer kilimlerde de zeminde yer alan desenler arasında görülür.
Muhabbet Kuşu Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Pıtrak: Kötü gözün etkilerini engellemek amacıyla kullanılan bu motif, Anadolu’da “pıtırdak” veya “bıtrak” adlarıyla anılır ve özellikle herki kilimlerinde görülür.
Pıtrak Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Göz, Nazar, Muska: Kıskançlık ve haset gibi duyguların olumsuz etkilerinden korunmak amacıyla muska ve nazarlık kullanımı Anadolu’da yaygınlaşmıştır. Hakkâri kilimlerinde yer alan göz, nazar ve muska motifleri de aynı işlevi görerek kötü bakışlardan korunmayı ve olumsuz enerjilerin uzaklaştırılmasını simgeler.
Göz, Nazar, Muska Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Keçi İzi: Keçilerin karda bıraktığı ayak izlerinden ilham alınarak geliştirilmiştir ve avcılık becerisi, üretkenlik ile cesaret gibi özellikleri simgeler.
Keçi İzi Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Rüzgârgülü (Çarkıfelek): Feleğin çarkını simgeleyen bu motif, özellikle bordürlerde yer alır ve herki kilimlerinde sıkça kullanılır.
Rüzgârgülü (Çarkıfelek) Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Kedi Kulağı: Kötü gözden ve olumsuz enerjilerden korunma amacıyla kullanılan bu motif, Hakkâri yöresinde dokunan aynalı kilimlerde genellikle bordürlerde yer alır.
Kedi Kulağı Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Kelebek: Hürriyet ve özgürlük arzusunu simgeleyip herki kilimlerinde hem zemin hem de bordür süslemelerinde kullanılır.
Kelebek Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Ev:Aile, birlik ve bütünlüğü temsil eden ev motifi, herki kilimlerinde zemin süslemesi olarak işlenir.
Ev Motifi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Lapik Motifi: Koruma ve gücü simgeler.
Bukağı Motifi: Bağlılık ve evliliği temsil eder.
Yaba Motifi: Bereketi ve üretkenliği ifade eder.
Sandık Motifi: Gizli değerleri ve çeyizi simgeler.
Beştaş Motifi: Dengeyi ve düzeni temsil eder.
Çiçek (Gül) Motifi: Güzelliği ve doğayı simgeler.
Hayat Ağacı Motifi: Yaşamın sürekliliğini ifade eder.
Deve Ayağı / Deve İzi Motifi: Yolculuğu ve dayanıklılığı simgeler.
Zikzak Motifi: Geçişi ve hareketi temsil eder.
Tarak Motifi: Temizlik ve düzeni simgeler.
Yıldızlı Sandık Motifi: Koruma ve saklı bilgiyi ifade eder.
Hakkari Kilimi (AA)
Kilim Türleri
Canbezar kilimi, motiflerin ahenkli ve simetrik düzeniyle ustalık gerektirir. "Can usandıran" anlamına gelen adı, dokumasının zorluğundan gelir. Eskiden 3-5 m² boyutlarında çift kanatlı olarak dokunan bu kilimler, taban yaygısı, duvar örtüsü veya yatak örtüsü olarak kullanılırdı; günümüzde boyutlar küçülmüştür. Dikey bereket veya nazarlık motifleri (yamuk dörtgen veya altıgen) ana kompozisyonu oluşturur; çengel (nehrek) motifleriyle süslenir. Sarya gülü (eli belinde), akrep, yıldız ve testere ağzı gibi motifler içerir. Bordürler tarak motifleriyle ayrılır; koçboynuzu ve balık kılçığı gibi desenler içerir.
Canbezar Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Çılgül kilimi, "kırk gül" anlamına gelir ve koçboynuzu motifinden sekiz ayaklı örümcek kompozisyonuyla şekillenir, testere ağzı ile çevrelenir. 3-5,5 m² boyutlarında çift kanatlı dokunur; taban, duvar veya yatak örtüsü olarak kullanılır. Kahverengi zemin hakimdir; lacivert, beyaz ve turuncu ara renklerle desteklenir. Dikey altıgenler ve dikdörtgenler akrep ve kurtağzı motifleriyle dolgulanır; beyaz bordür göz motifleriyle süslenir.
Çılgül Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Ertuşi kilimi, Hakkâri'deki aşiretler tarafından dokunduğu için bu adı alır; bazıları Şehvani olarak da bilinir. 3-5 m² boyutlarında, yer yaygısı veya yatak örtüsü olarak kullanılır. Yün ipliklerle ilikli teknikte dokunur; ilikler zincir çekme ile kapatılır. Kırmızı, lacivert ve beyaz ana renkler; sarı, turuncu ve yeşil ara renklerdir. Dikey üç sıra altıgen, yıldız, akrep ve Sarya gülü motifleriyle bezenir; bordürler tarak ağzıyla ayrılır.
Ertuşi Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Gevdan kilimi, Gevdan aşiretiyle ilişkilendirilir ve çift kanatlıdır. Yer yaygısı veya yatak örtüsü için 3-5,5 m² boyutlarında dokunur. İlikli teknikle üretilir; ilikler zincir çekme ile kapatılabilir. Kırmızı, lacivert ve beyaz renkler hakimdir; altıgenler akrep ve yıldız, dikdörtgenler sadece yıldız motifleriyle süslenir. Bordür testere ve tarak motifleriyle koçboynuzunu içerir.
Gevdan Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Gülgever kilimi, "yayla gülü" anlamına gelir ve Yüksekova (Gever) yöresiyle bağlantılıdır. Kaşuri aşireti tarafından dokunur; 3-5,5 m² boyutlarında çift kanatlıdır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır; yün iplikler kullanılır. Koyu renkler (kırmızı, lacivert) ve ara renkler (yeşil, turuncu) tercih edilir. Dikey dikdörtgenler ve altıgenler gülsarya gibi motiflerle dolgulanır; tek bordür tarak motifleriyle ayrılır.
Gülgever Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Gülhezar kilimi, "bin gül" anlamıyla çok sayıda gül motifinden oluşur. 3,5-5 m² boyutlarında çift kanatlıdır; günümüzde tek kanatlı küçük ebatlar yaygındır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Kırmızı, lacivert ve beyaz ana renkler; sarı, mavi ara renklerdir. Dikey kuşaklar eli belinde veya gül motifleriyle süslenir; tek bordür tarak ağzıyla ayrılır.
Gülhezar Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Gülsarya kilimi, Sarya adından türemiş "Sarya'nın gülü" anlamına gelir; ilk kez bir Sarya tarafından dokunduğu rivayet edilir. 3,5-5,5 m² boyutlarında çift kanatlıdır; günümüzde 120x200 cm ebatlar yaygındır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Koyu renkler (kırmızı, siyah) ve ara renkler (yeşil, sarı) kullanılır. Diyagonal Sarya gülü motifleri hakimdir; bordür koçboynuzu ve beştaş içerir.
Gülsarya Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Halitbey kilimi, bir aşiret reisinden adını alır; gelin ve damadın aşiret motiflerini birleştirir. 3-5 m² boyutlarında tek veya çift kanatlıdır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Kırmızı, lacivert ve beyaz renklerle yatay kuşaklar akrep ve yıldız motifleriyle süslenir; bordür beştaş içerir.
Halitbey Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Herki kilimi, Herki aşiretiyle anılır; 3,5-5 m² boyutlarında tek veya çift kanatlıdır. İlikli, sumak veya düğümlü tekniklerle dokunur. Koyu renkler (kırmızı, lacivert) ve ara renkler (yeşil, sarı) kullanılır. Yatay veya merkezi kompozisyonlar akrep, gül ve koçboynuzu gibi motiflerle bezenir; üç bordür uygulaması dikkat çeker.
Herki Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Hevçeker kilimi, "nadide" anlamıyla örümcek veya ejderha motifine dayanır. 3-5 m² boyutlarında çift kanatlıdır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Koyu renkler (kırmızı, mavi) ve ara renkler (yeşil, turuncu) içerir; yatay kuşaklar tek bordürle çevrelenir.
Hevçeker Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Kesneker kilimi, "kimse yapamaz" anlamıyla ince desenleriyle bilinir. Eskiden 5 m², günümüzde küçük ebatlarda dokunur. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Kırmızı, beyaz ve lacivert renklerle yatay kuşaklar bereket ve muska motifleri içerir; beyaz bordür göz motifleriyle süslenir.
Kesneker Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Lüleper kilimi, Yüksekova'daki nilüfer benzeri çiçekten esinlenir; muhabbet kuşu motifiyle anılır. 3-5,5 m² boyutlarında çift kanatlıdır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılabilir. Koyu renkler (kırmızı, lacivert) ve ara renkler (pembe, yeşil) kullanılır; dikey kuşaklar tek bordürle ayrılır.
Lüleper Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Şamari kilimi, "arındırılmış" anlamıyla Çığlıca Köyü'nde dokunur. 3,5-5,5 m² boyutlarında çift kanatlıdır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Koyu renkler (kırmızı, lacivert) ve ara renkler (yeşil, pembe) içerir; yatay veya dikey kuşaklar şimkubik ve akrep motifleriyle süslenir.
Şamari Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Şehvani kilimi, Tiyar Vadisi'nde yoğun dokunur; "şalalbülbül" (bülbülyuvası) motifleriyle anılır. 3-5 m² boyutlarında çift kanatlıdır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Koyu renkler (kırmızı, lacivert) ve ara renkler (sarı, yeşil) kullanılır; yatay kuşaklar tek bordürle çevrelenir.
Şehvani Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Şimkubik kilimi, "gelin topuğu" anlamıyla gül ve şimkubik motifleriyle şekillenir. 3-5 m² boyutlarında çift kanatlıdır. İlikli teknikte zincir çekme ile kapatılır. Koyu renkler (kırmızı, lacivert) ve ara renkler (pembe, turuncu) içerir; yatay kuşaklar tek veya üç bordürle ayrılır.
Şimkubik Kilimi (Hakkari İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü)
Teknik Özellikler
- Çözgü sıklığı: 1 dm²’de 38–42 iplik
- Motif atkısı: 230 iplik
- Renkler: Ana renkler kırmızı, bordo, lacivert, kahverengi, siyah ve beyaz; tali renkler yeşil, sarı, mavi, pembe, turuncu
- Kullanım alanları: Yaygı, koltuk takımı, yelek, minder, pano, örtü
Denetim Süreci
Denetimler, Hakkâri Ticaret ve Sanayi Odası koordinasyonunda; Hakkâri TOBB Mesleki Eğitim Merkezi, Hakkâri Halk Eğitimi Merkezi ve Hakkâri İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nden uzman en az üç kişilik bir denetim mercii tarafından yılda en az bir kez yapılır. Şikâyet veya gerekli görülen durumlarda denetim her zaman gerçekleştirilebilir. Denetimlerde üretim metodu, motif ve desen uygunluğu ile mahreç işareti kullanımı kontrol edilir.
