Harezm Lezgisi, Özbekistan’ın batısında yer alan Harezm bölgesine özgü, dinamik figürleri, ritmik yapısı ve zengin kültürel bağlamıyla tanınan geleneksel bir halk dansıdır. Özbek Türklerinin kültürel kimliğinde önemli bir yer tutan bu dans, 12 Aralık 2019’da Kolombiya’nın başkenti Bogota’da düzenlenen UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Hükûmetlerarası Komite toplantısında “İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası” olarak tescillenmiştir.
Harezm Lezgisi (Hulkar Abdullaeva - Youtube)
Kökeni
Harezm bölgesi, tarih boyunca Doğu ile Batı arasındaki en önemli ticaret ve kültür hattı olan İpek Yolu üzerinde yer alması sayesinde, farklı uygarlıkların kesişme ve etkileşim noktası olmuştur. Bölge, Çin’den Anadolu’ya uzanan bu güzergâh üzerinde müzik, dans, inanç sistemleri ve toplumsal geleneklerin de dolaşıma girdiği bir kültürel kavşak niteliğindedir.
Harezm’in başlıca merkezleri olan Hiva, Ürgenç, Şavat ve Hazarasp, Orta Asya Türk-İslam medeniyetinin sanat, bilim ve zanaat alanlarında önemli odakları olarak öne çıkmıştır. Bu şehirlerde gelişen sahne sanatları, özellikle ritmik müzik ve dans geleneği, hem yerel halkın gündelik yaşamına hem de ritüel ve törenlere entegre olmuştur.
Harezm Lezgisi, bu tarihî arka plan içerisinde şekillenmiş; Kafkasya’nın çevik adım teknikleri, İran coğrafyasının zarif el kol hareketleri ve Orta Asya bozkır geleneğinin coşkulu ritimleriyle harmanlanmıştır. Böylece hem teknik hem estetik açıdan bölgeye özgü, tanınabilir bir stil kazanmıştır.
Dans, tarih boyunca düğünler, bayram kutlamaları, hasat şenlikleri ve askerî zafer törenleri gibi geniş katılımlı etkinliklerde icra edilmiş; hem eğlence aracı hem de toplumsal dayanışma, kimlik ve aidiyet duygusunun pekiştirilmesinde işlevsel olmuştur. Yöredeki sazende ve rakkaslar eşliğinde sergilenen Lezgi performansları, kimi zaman bireysel ustalık gösterisi, kimi zaman da topluca sergilenen bir ritüel dans niteliği taşımıştır.
UNESCO tarafından 2019 yılında “İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası” olarak tescillenmesi, Harezm Lezgisi’nin dünya kültürel mirası açısından da korunması gereken bir değer olduğunu ortaya koymuştur.
Dansın Figürleri ve Teknik Özellikleri
Harezm Lezgisi, yüksek enerjili adım dizileri ve hızlı tempo değişimleri ile karakterize edilen, icracısının fiziksel dayanıklılığını ve estetik kontrolünü öne çıkaran bir halk dansıdır. Figürler, genellikle müziğin ritmik vurgularına paralel olarak keskin ve belirgin hareketlerle icra edilir.
Adım Dizileri
- Dans, çoğu zaman ayakların yere sert basıldığı vurmalı adımlar ve hafif zıplamalı geçişler ile başlar.
- İleri geri ve sağ sol yönlerde yapılan hızlı çapraz adımlar, dansa dinamik bir görünüm kazandırır.
- Bazı bölümlerde diz kırma ve çömelme hareketleri ile figürler yere yakın icra edilir; bu, dansın hem çevik hem de kuvvetli yönünü yansıtır.
El Kol Hareketleri
- Erkek dansçılar, kollarını omuz hizasında veya yukarıda, geniş ve sert daireler çizerek hareket ettirir; bu, gücü ve özgüveni simgeler.
- Kadın dansçılar ise daha zarif, bilekten kırılarak yapılan el hareketleri ve omuz titretmeleriyle dansın estetik boyutunu öne çıkarır.
- El kol koordinasyonu, müziğin her vurgusuna uygun şekilde ani duruşlar veya akıcı geçişlerle zenginleştirilir.
Ritmik Yapının Yansıması
- Harezm Lezgisi, hızlı tempolu 6/8 veya 2/4’lük ritim kalıpları üzerinde şekillenir. Bu ritmik yapı, dansçıların adımlarında hem sürekliliği hem de beklenmedik hızlanma/yavaşlamaları mümkün kılar.
- Vurmalı çalgıların (özellikle daire/def ve nagara) güçlü vurguları, dansçının adımlarına doğrudan yön verir.
- Melodinin ani iniş çıkışları, figürlerdeki dönüşler, zıplamalar veya duraklamalarla görsel olarak yansıtılır.
Bu teknik özellikler, Harezm Lezgisi’ni ritim ve hareketin görsel uyumunu sergileyen bir sahne sanatı hâline getirir.
Müzikal Yapı
Harezm Lezgisi’nin müzikal yapısı, dansın hareketli ve coşkulu karakterini belirleyen en temel unsurlardan biridir. Müziğin temposu, ritim vurguları ve kullanılan çalgılar, figürlerin icra biçimini doğrudan şekillendirir.
Dans genellikle 6/8’lik veya 2/4’lük ölçüde icra edilir; bu yapı, hem hızlı hem de akıcı adım dizilerine olanak tanır. Ritim, sürekli bir ileri hareket hissi yaratacak şekilde güçlü vurmalı vurgularla desteklenir. Tempo, dansın farklı bölümlerinde değişebilir: girişte orta hızla başlayan müzik, performansın ilerleyen kısımlarında giderek hızlanır ve finalde en yüksek noktaya ulaşır.
Melodiler çoğunlukla Harezm bölgesine özgü makam ve ezgi kalıplarını taşır. Bu ezgiler, dansın hem yerel kimliğini hem de tarihsel kökenlerini yansıtır. Melodi hatları kısa tekrarlar ve süslemeler içerir; bu, dansçıların ani figür değişimlerine uyum sağlamasını kolaylaştırır.
Eşlik Çalgıları
- Vurmalı Çalgılar: Daire (def), nagara ve zaman zaman doira gibi geleneksel vurmalılar, dansın ritim omurgasını oluşturur.
- Melodik Çalgılar: Karnay (uzun nefesli bakır çalgı), surnay, garmon (akordeon) ve bazen dutâr eşlik eder.
Çalgıların sayısı ve türü, icra ortamına göre değişir; büyük düğünlerde karnay ve nagara birlikteliği öne çıkarken kapalı mekânlarda akordeon ve def gibi daha kontrollü ses üreten çalgılar tercih edilir.
İcra Düzeni
Çalgıcılar (sazendeler) ve dansçılar arasında doğrudan etkileşim bulunur; müzikal vurgular, dansçının adımlarına ve dönüşlerine anında yansır. Bazen dansın ortasında müzik aniden kesilerek dansçıların yalnızca ritimle (örneğin alkış veya ayak vuruşlarıyla) devam etmesi sağlanır; bu, performansa dramatik bir etki katar. Bu müzikal yapı sayesinde Harezm Lezgisi, görsel ve işitsel açıdan yüksek enerjiye sahip bir sahne ve ritüel sanatı olarak kendine özgü bir kimlik kazanır.
İcra Ortamı ve Ritüelistik Bağlam
Harezm Lezgisi, tarih boyunca hem sahne sanatı hem de toplumsal ritüel işlevi görmüştür. Dans, toplumsal kimliğin, aidiyetin ve kültürel hafızanın bir ifadesidir. Bu sebeple Lezgi, çeşitli ortamlarda icra edilmiştir:
- Düğün Törenleri: Harezm Lezgisi, özellikle gelin ve damadın onurlandırıldığı düğünlerde başlıca dans türlerinden biridir. Erkek ve kadın dansçılar, bazen karşılıklı atışma tarzında figürlerle, bazen de toplu koreografiyle sahne alır.
- Bayram Kutlamaları: Nevruz, hasat şenlikleri ve yerel takvimdeki özel günlerde kamusal alanlarda toplu icralar yapılır.
- Toplumsal Kutlamalar: Yeni yıl karşılamaları, asker uğurlamaları ve zafer törenlerinde de Harezm Lezgisi icra edilerek coşku artırılır.
Ritüelistik Bağlam
Dans, toplumsal birlikteliği pekiştirici bir unsur olarak görülür; topluluğun üyeleri dans aracılığıyla ortak bir ritim ve duyguda buluşur. Harezm bölgesindeki halfe ve sazende toplulukları, dansın icrasında merkezî role sahiptir. Halfe, törenin akışını yönetirken sazendeler müziği sağlar, dansçılar ise figürleri icra eder. Bazı durumlarda dans, “bereket getirme” veya “kötü ruhları uzaklaştırma” gibi sembolik anlamlar da taşır.
Modern İcra Biçimleri
Günümüzde Harezm Lezgisi, profesyonel halk dansları toplulukları tarafından sahnelenmekte; sahne ışıkları, kostüm tasarımları ve koreografik düzenlemelerle ulusal ve uluslararası festivallerde sergilenmektedir. Bununla birlikte köy ve mahalle ortamlarında sürdürülen geleneksel icra biçimleri, dansın canlı kültürel bağlamını korumaya devam etmektedir.
Geleneksel Kültürden Dijital Kültüre Lezgi Efsanesi
Lezgi dansının nasıl çıktığına dair halk arasında anlatılan efsane, Özbek ses sanatçısı Hülkar Abdulleyeva'nın Lazgi Afsonasi isimli klibiyle dijital platformlara aktarılmıştır. Bu klibin başında efsane şöyle anlatılmaktadır:
Özbekçe
Qadim o'tkan zamonda Turon degan tomonda bir o'lka bor ekan. Bu o'lkani Xvay razm ya'ni Quyosh yeri atashar ekan. Odamlari shunday yaralagan ekan. Jonga "tanaga kir" deptilar Jon tanaga kiriptiyu yugurib chiqdi. Jondan so'raptilar. "Nega yugurip chiqding?" Jon aytipti: "U yer qapqarang'u zimiston ekan, qo'rqaman" depti. Shunda ilohiydan bir kuy taralipti, Bu kuyga maftun bo'lgan jon, tanaga kirganini o'zi ham sezmay qolipti. Oldin barmoqlarga, keyin panjalarga, bilaklarga, yelkalarda azoi badaniga jon kirib, inson tirilipdi. Bu kuyga maftun bo'lgan jon, tanaga kirganini o'zi ham sezmay qolipti. Oldin barmoqlarga, keyin panjalarga, bilaklarga, yelkalarda azoi badaniga jon kirib, inson tirilipdi. Bu ilohiydan kelgan Lazgi kuyi edi. Bu kuyni na Eroniylar, na Yunonlar, na Arablar, na boshqalar yo'q etaolganlar. Shundan bu yon Xorazmda bu kuyning to'qiz xili mavjud ekan.
O'tmishdagi ustozlar, bu kuy ilohiy kuy bo'lgani uchun unga so'z bog'lashka jur'at etaolmagan ekanlar. Komiljon degan go'yanda unga jur'at etip so'z bog'lapti. Shundan keyin Xorazm Lazgisi manggulikka yuz tutib ketadi.【1】
Türkçe
Kadim geçmiş zamanda Turan denen tarafta bir ülke var imiş. Bu ülkeyi Hvay rezm, yani Güneş yeri diye adlandırırlarmış. Adamları şöyle yaratılmış. Cana "tene gir" demişler. Can tene girmiş ama geri çıkmış. Candan sormuşlar. "Niye geri çıktın?" Can söylemiş: "O yer kapkaranlık ve zemheri kış , korkuyorum." demiş. O zaman ilahiden bir ezgi yayılmış. Bu ezgiye meftun olan can, tene girdiğini kendi dahi sezmeden kalmış. Önce parmaklara, sonra ellere, bileklere, omuzlarına, bedeninin azalarına can girip insan dirilmiş. Bu ilahiden gelen Lezgi ezgisi imiş. Bu ezgiyi ne İraniler, ne Yunanlar, ne Araplar, ne de başkaları yok edememişler. Şundan bu yana Harezm'de bu ezginin dokuz türü mevcut olmuş. Geçmişteki üstatlar, bu ezgi ilahi ezgi olduğu için ona söz bağlamaya cüret edememişler. Kamilcan diye bir ozan buna cüret edip söz bağlamış. Bundan böyle Harezm Lezgisi bengiliğe yüz tutup gitmiş.【2】
Klibin devamında Kamilcan isimli ozanın sözleri şöyle yer almıştır:
Özbekçe
Yetti falak burjining mehri pur anvoriman,
Pinhon sadaf durjining gavhari shaxvoriman,
Go'zal Xo'tan og‘usi novayida toriman,
Eram chamanzorining lolayi gulnoriman,
So'ylay siza ey og'am, yorning sevar yoriman.
Qora go'z bo'y bo'y bo'y, ola go'z bo'y bo'y
Zulfim aro bandadur, bog'lara sarvi ravon
La‘li labim rashkidir necha oshiq bag'ri qon
Chunki chaman sahnida bo'lsa yuzim gulfishon
Nolasin aylar fuzun shaydolarim har zamon
Jaloliddin elindan mardni sevar yoriman
Qora go'z bo'y bo'y bo'y, ola go'z bo'y bo'y
Siza amas aslinda lablarimning handasi
Yora vafodan so'ylab qalbimni taronasi
Ochildi yurak aro sevgimning gul shonasi
Bizlar Layli Majnundek bu zamon afsonasi
So'ylay siza ey og'am, mardning sevar yoriman
Qora go'z bo'y bo'y bo'y, ola go'z bo'y bo'y
Manguberdi yurtinda taralar azal navo
Mashriqning latofati asli erur bunda jo
Norin-norin lazgilar ko‘ngil dardiga davo
Shul sabab imkon olib vaqtin aylagan insho
Jaloliddin elindan mardni sevar yoriman
Qora go'z bo'y bo'y bo'y, ola go'z bo'y bo'y
Qora go‘z gal bari hey, ola go‘z gal bari【3】
Türkçe
Yedi felek burcunun mihri pür envarıyım
Pinhan sedef dürcünün gevher-i şahvarıyım
Güzel Hoten ağusu naveyide tarıyım
İrem çemenzarının lalesi gülnarıyım
Kara göz vay vay, vay, ala göz vay vay
Zülfüm ara bendedir, bağlara serv-i revan
La‘l-i lebim reşkidir nice aşık bağrı kan
Çünkü çemen sahninde olsa yüzüm gülefşan
Nalesin eyler füzûn şeydalarım her zaman
Celalettin elinden merdin sevdiği yariyim
Kara göz vay vay, vay, ala göz vay vay
Size değil aslında leblerimin handesi
Yare vefadan söyleyip kalbimin teranesi
Açıldı yürek ara sevgimin gül şanesi
Bizler Leyla Mecnun gibi bu zaman efsanesi
Söyliyeyim size ey ağam, merdin sevdiği yariyim
Kara göz vay vay, vay, ala göz vay vay
Mengüberdi yurdunda dağılır ezel neva
Maşrık'ın letafeti aslıdır burada ca
Narin narin lezgiler gönül derdine deva
Şu sebep imkân alıp vaktin eyleyen inşa
Celalettin elinden merdin sevdiği yariyim【4】
Lezgi Efsanesinin Klibi (Hulkar Abdullayeva - Youtube)
Harezm Lezgisi'ni seslendiren pek çok ses sanatçısı, Kamilcan isimli ozanın sözlerini söylemeye devam etmektedir.
