Harita projeksiyonu, yeryüzü için tanımlanmış küre veya elipsoit gibi eğrisel bir referans yüzeyini geometrik bir dönüşümle düzleme aktarma işlemidir. Matematiksel olarak, referans yüzeyi koordinat sistemi ile düzlem koordinat sistemi arasındaki ilişkiyi sağlayan bir fonksiyon çifti ile tanımlanır. Bu dönüşüm, "düz dönüşüm" (forward transformation) olarak bilinir; düzlem koordinatlarından referans yüzeyi koordinatlarına geçiş ise "ters dönüşüm" (inverse transformation) olarak adlandırılır.

Yeryüzünün düzlem üzerine izdüşümü, haritanın kullanımı, algılanması ve saklanması açısından yararlar sağlar. Ancak yeryüzü için kullanılan referans yüzeyleri kapalı yüzeyler olduğundan, bu yüzeylerin düzleme aktarılması basit bir küçültme problemi değildir.

Temel Mesele: Deformasyon

Eğrisel bir yüzey olan küre veya elipsoidin düzleme açılması geometrik olarak mümkün olmadığından, düzleme aktarım sırasında alan, açı ve uzunluklarda değişiklikler olması kaçınılmazdır. Bu değişimler "bozulma" veya "deformasyon" olarak nitelendirilir.

Üç temel kartografik özelliğin (alan, açı, uzunluk) hepsinin aynı anda korunması mümkün değildir. Bu nedenle harita projeksiyonları, haritanın kullanım amacına uygun olarak bu özelliklerden birini koruyacak şekilde geliştirilmiştir.

Deformasyonlar, Tissot Endikatrisi (veya deformasyon elipsi) olarak bilinen bir yöntemle görselleştirilir ve analiz edilir. Orijinal yüzeydeki sonsuz küçük bir dairenin, projeksiyon düzleminde bir elips şeklinde izdüşümüne dayanır. Bu elipsin büyük (a) ve küçük (b) yarı eksenleri, o noktadaki maksimum ve minimum uzunluk deformasyonlarını temsil eder.

Projeksiyonların korudukları özelliklere göre temel ayrımları şunlardır:

• Açı Koruyan (Konform) Projeksiyonlar: Diferansiyel (sonsuz küçük) anlamda açıları koruyan projeksiyonlardır. Bu, şekillerin benzerliğinin korunduğu anlamına gelir ancak sonlu büyüklükteki açılar için geçerli değildir.

• Alan Koruyan Projeksiyonlar: Sonlu büyüklükteki bölgelerin alanlarını korur.

• Uzunluk Koruyan Projeksiyonlar: Belirli bir doğrultudaki uzunlukların korunmasını ifade eder. Genellikle normal konumlu projeksiyonlarda meridyen uzunlukları korunur.

Projeksiyonların Sınıflandırılması

Harita projeksiyonları; kullanılan projeksiyon yüzeyine, yüzeyin konumuna, referans yüzeyi ile temas durumuna ve korunan özelliğe göre sınıflandırılır.

Projeksiyon Yüzeyine Göre (Yardımcı Yüzeyler)

Projeksiyon, referans yüzeyinden doğrudan düzleme yapılabildiği gibi, düzleme açılabilen yardımcı yüzeyler kullanılarak da yapılabilir.

• Azimutal (Düzlem) Projeksiyonlar: İzdüşüm doğrudan bir düzlem üzerine yapılır.

^{Düzlem Projeksiyon (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

• Silindirik Projeksiyonlar: İzdüşüm, referans yüzeyine teğet veya onu kesen bir silindir yüzeyine yapılır ve bu yüzey daha sonra açılır.

^{Silindirik Projeksiyon (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

• Konik Projeksiyonlar: İzdüşüm için bir koni yüzeyi kullanılır.

^{Konik Projeksiyon (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Yüzeyin Konumuna Göre

Projeksiyon yüzeyinin (düzlem, silindir veya koni ekseni) referans yüzeyine göre konumunu ifade eder.

• Normal Konumlu: Yüzey ekseni, yeryüzünün dönme ekseni ile çakışıktır.

• Transversal Konumlu: Yüzey ekseni, ekvator düzlemindedir (dönme eksenine diktir).

• Eğik (Oblik) Konumlu: Yüzey ekseni, normal ve transversal konumlar arasında bir yerdedir.

Temas Durumuna Göre (Ortak Noktalar)

• Teğet (Tangent): Projeksiyon yüzeyi, referans yüzeyine bir nokta (azimutal) veya bir daire (konik/silindirik) boyunca teğettir. Teğet noktasında veya daire boyunca deformasyon oluşmaz.

• Kesen (Secant): Projeksiyon yüzeyi, referans yüzeyini keser. Bu durumda, deformasyonun sıfır olduğu iki paralel daire elde edilebilir. Deformasyon miktarını azaltmak için kesen projeksiyonlar tercih edilebilir.

Matematiksel Yapısına Göre

• Gerçek Anlamlı (Perspektif) Projeksiyonlar: Geometrik bir izdüşüm merkezi (projeksiyon merkezi) tanımlıdır. Gnomonik (merkez kürenin merkezi), Stereografik (merkez karşı kutup) ve Ortografik (merkez sonsuzda) bu türün örnekleridir.

• Gerçek Anlamda Olmayan (Pseudo) Projeksiyonlar: Gerçek bir projeksiyon yüzeyi tanımlı değildir. Projeksiyon, yalnızca eğri yüzey koordinatları ile düzlem koordinatları arasındaki matematiksel fonksiyon çiftleri ile tanımlanır. Genellikle yeryüzünün tamamının gösterimi için kullanılırlar.

Projeksiyon Seçimi

Uygun projeksiyon seçimi; haritanın kullanım amacı, hedef kullanıcı kitlesi, çalışılan bölgenin konumu, şekli, boyutu ve haritanın ölçeği gibi faktörlere bağlıdır. Temel amaç, projeksiyonu yapılacak bölge için mümkün olan en küçük deformasyonu veren yöntemin seçilmesidir.

Genel kabul gören bazı seçi kuralları şunlardır:

Bölgenin Konumuna Göre: Kutupsal bölgeler için azimutal (düzlem) projeksiyonlar, orta enlemli bölgeler için konik projeksiyonlar, ekvatoral bölgeler için ise silindirik projeksiyonlar tercih edilir.

Bölgenin Şekline Göre (Young Kuralı): Projeksiyonu yapılacak alan yaklaşık daire biçimindeyse düzlem (azimutal) projeksiyon; alanın eni ve boyu birbirinden farklı ise (uzun bir şerit şeklindeyse) uzun kenar yönünde silindirik veya konik projeksiyon kullanılması önerilir.

Haritanın Amacına Göre: Büyük ölçekli topografik haritalar ve orta ölçekli fiziki haritalar için genellikle konform (açı koruyan) projeksiyonlar tercih edilir. Geniş bölgelerin küçük ölçekli tematik haritaları için (örneğin nüfus dağılımı) alan koruyan projeksiyonlar önerilir.

Bölgenin Büyüklüğüne Göre:

• Dünya Haritaları (Tek Parça): Yeryüzünün tamamını göstermek için genellikle Mollweide, Eckert (alan koruyan), Merkator, Lagrange (açı koruyan) veya Robinson (distorsiyon uyuşumlu) gibi projeksiyonlar kullanılır.

• Yarımküre Haritaları: Genellikle atlaslarda kullanılır. Stereografik (açı koruyan), Lambert Azimutal (alan koruyan) veya Azimutal uzunluk koruyan projeksiyonlar kullanılır.

• Kıta ve Ülke Haritaları: Doğu-batı yönünde geniş alanlar için (orta enlemlerde) Lambert Konform Konik veya Albers Konik; kuzey-güney yönünde geniş alanlar için Transversal Merkator kullanılır.

Standartlaşdırma ve Koordinat Referans Sistemleri (KRS)

Teorik olarak sonsuz sayıda harita projeksiyonu tanımlanabildiğinden, bilişim teknolojileri ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) alanındaki gelişmeler, standart bir tanımlama ve kodlama sistemi gereksinimi ortaya çıkarmıştır.

Bu alanda en yaygın kullanılan kodlama sistemi EPSG'dir. EPSG (European Petroleum Survey Group), jeodezik parametreler, koordinat referans sistemleri (KRS), ölçü birimleri ve elipsoit tanımlarını içeren bir veri seti yayınlamıştır. Bu kodlar, SRID (Spatial Reference System Identifier) olarak bilinir.

Yaygın olarak kullanılan bazı EPSG kodları şunlardır:

• EPSG:4326: WGS84 elipsoidi üzerinde 2 boyutlu, enlem/boylam koordinatlarını tanımlar. Bu, bir projeksiyon değil, coğrafi koordinat sistemidir ve öncelikli amacı veri depolamadır.

• EPSG:3857: Web Merkator Projeksiyonu. Google Maps, Bing Maps ve OpenStreetMap gibi web tabanlı haritalama araçları tarafından kullanılır.

• EPSG:23036: ED50 elipsoidi üzerinde UTM 6° dilimlerini tanımlar; büyük ve orta ölçekli topografik haritalar için kullanılmıştır.

Kuramsal Yaklaşımlar ve Nümerik Analiz

Harita projeksiyonları, matematiksel temellere dayanır. Projeksiyonların karmaşık doğası, modern kartografyada nümerik analiz yöntemlerinin kullanımını gerekli kılar.

Nümerik Türev

Projeksiyon deformasyonlarının (Tissot Endikatrisi elemanları vb.) hesabı için projeksiyon denklemlerinin kısmi türevlerinin (∂x/∂φ, ∂y/∂λ vb.) bilinmesi gerekir. Bu türevlerin analitik olarak alınması karmaşık olabilir. Nümerik türev yöntemleri, bu kısmi türevlerin sayısal değerlerinin, analitik türev almaksızın, fonksiyonun kendisine dayalı olarak yaklaşık bir değerle (örneğin $f'(x) \approx \frac{f(x+t)-f(x-t)}{2t}$) hesaplanmasına olanak tanır. Harita projeksiyonu eşitlikleri için t=10⁻⁶ gibi küçük bir parametre değerinin uygun sonuçlar verdiği belirtilmektedir.

İteratif Çözümler ve Ara Değişkenler

Bazı gerçek anlamda olmayan silindirik projeksiyonlar (örneğin Mollweide projeksiyonu), enlem (φ) ile düzlem koordinatı (y) arasında doğrudan bir ilişki yerine, kapalı bir fonksiyonla tanımlanan bir ara değişken (θ) kullanır. Örneğin, Mollweide için $2\theta + \sin(2\theta) = \pi \sin(\varphi)$ eşitliği geçerlidir. Belirli bir φ(enlem) değeri için θ değerinin bulunması, Newton-Raphson yöntemi gibi iteratif (tekrarlamalı) sayısal çözüm yöntemleri gerektirir.

Nümerik Ters Projeksiyon

Bazı projeksiyonlarda (örneğin Winkel Tripel), (x,y) düzlem koordinatlarından (φ,λ)coğrafi koordinatlarına geri dönen ters dönüşüm denklemleri , doğrusal olmayan denklem sistemleri oluşturur ve analitik olarak çözülemez. Bu durumlarda, ters dönüşüm yalnızca Newton-Raphson gibi nümerik yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Bu yaklaşım, nümerik türev ile birleştirilerek, yalnızca düz projeksiyon eşitliklerinin bilinmesiyle ters projeksiyonun hesaplanmasını mümkün kılar.

Kartogramlar (Yoğunluk Koruyan Projeksiyonlar)

Teorik bir yaklaşım olarak kartogramlar, geleneksel harita projeksiyonlarından farklıdır. Amaçları, coğrafi alanı (metrekare) korumak yerine, o alandaki bir olgunun (nüfus, gelir vb.) dağılımını "düzeltmektir". Bu dönüşümlerde amaç, bir bölgenin harita üzerindeki alanını, o bölgeye atanan sayı (örneğin nüfus veya perakende satış hacmi) ile orantılı hale getirmektir. Matematiksel olarak bu, Tissot'un alan bozulma ölçüsünün (S), verilen yoğunluk dağılımına (D) eşitlendiği $D = S$ bir dönüşüm olarak ifade edilebilir.

Yaygın Projeksiyonlar ve Uygulama Hataları

Merkator Projeksiyonu

1569'da Gerardus Mercator tarafından sunulan, normal konumlu, açı koruyan (konform) silindirik bir projeksiyondur. Temel özelliği, meridyenleri sabit açı altında kesen eğri olan loksodrom eğrilerini, açıyı koruyarak doğru parçaları olarak göstermesidir. Bu özellik, pusula navigasyonu için kullanışlı olmuştur. Ancak, kutuplara doğru abartılı düzeyde alan bozulmasına neden olur ve yeryüzünün tamamının gösterimi için uygun bulunmaz.

Web Merkator (genellikle EPSG:3857) varyantı, Google Maps ve benzeri çevrimiçi harita servislerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Konform özelliği sayesinde yüksek yakınlaştırma düzeylerinde binalar gibi kare veya dikdörtgen şekillerin korunması ve coğrafi ağın dik kesişmesi, bilgisayar grafiği açısından tercih edilmesini sağlamıştır. Ancak bu uyarlama da Dünya ölçeğinde ciddi alan bozulması eleştirilerine maruz kalmaktadır.

Gauss-Krüger (Transverse Merkator) Projeksiyonu

Merkator projeksiyonunun elipsoit referans yüzeyi alınarak transversal konumda uygulanmasıdır. Açı koruyan (konform) bir projeksiyondur. Büyük ölçekli harita yapımında kullanılır. Projeksiyon, seçilen bir orta meridyen boyunca elipsoide teğet bir silindire yapılır. Orta meridyenden uzaklaştıkça artan deformasyonlardan kaçınmak için, projeksiyon dar "dilimler" halinde uygulanır.

Coğrafi Koordinatların Doğrudan Kullanımı (EPSG:4326)

Yaygın görülen problemli bir uygulama, coğrafi koordinatların (enlem, boylam) doğrudan düzlem (x,y) koordinatları olarak harita projeksiyonu gibi kullanılmasıdır. Genellikle EPSG:4326 (WGS84) kodu ile bilinen bu sistem, öncelikli olarak veri depolama amaçlıdır.

Bu veriler bir harita üzerinde görüntülendiğinde, sonuç "meridyen uzunluğu koruyan silindirik projeksiyon" (Equidistant Cylindrical veya Plate Carrée) ile özdeştir. Bu projeksiyon, yalnızca ekvator civarındaki bölgeler için uygundur. Türkiye gibi orta enlem bölgelerinde kullanıldığında, kuzey-güney yönünde ciddi bir sıkışmaya (basıklığa) neden olur ve bu, bölge için uygun olmayan bir gösterimdir. Ayrıca, yatay birimlerin derece, düşey birimlerin (yükseklik verisi varsa) metre olması, gölgelendirme (hillshade) veya hidrolojik analiz gibi 3 boyutlu işlemlerde yazılımlarda (örneğin QGIS) hatalı sonuçlara yol açar. Bu tür analizler için verilerin metrik bir KRS'ye dönüştürülmesi gerekir.

Türkiye'deki Uygulamalar

Türkiye'de büyük ve orta ölçekli harita yapımında, yasal yönetmelik ve yönergelerle belirlenmiş standart projeksiyon sistemleri kullanılır. Her iki standart da açı koruyan (konform) transversal silindirik bir projeksiyon olan Gauss-Krüger temelindedir.

TM (Transverse Merkator) - 3° Dilimler:

• 1:5000 ve daha büyük ölçekli harita çalışmaları için (Büyük Ölçekli Harita ve Harita Bilgileri Üretim Yönetmeliği'ne göre) kullanılır.
• Referans yüzeyi GRS80 elipsoididir.
• Dilim genişliği 3°'dir.
• Orta meridyende ölçek faktörü kullanılmaz ($m_0 = 1$).
• Bu sistemde, dilim kenarlarında (1.5° uzaklıkta), Türkiye enlemlerinde 190 ppm ila 231 ppm arasında (1000 metrede 19 cm ila 23 cm) bir uzunluk artışı oluşur.

UTM (Universal Transverse Mercator) - 6° Dilimler:

• 1:25.000 ila 1:250.000 arası orta ölçekli topografik harita çalışmaları için (Harita Genel Komutanlığı tarafından) kullanılır.
• Referans yüzeyi WGS84 elipsoididir.
• Dilim genişliği 6°'dir.
• Orta meridyende $m_0 = 0.9996$ değerinde bir küçültme faktörü uygulanır. Bu faktör, orta meridyenden uzaklaştıkça artan deformasyonu dengelemek için kullanılır; bu nedenle orta meridyen boyunca uzunluk korunmaz.