Hava aracı yakıt pompaları, uçuş güvenliğinin sağlanması ve motorların kesintisiz çalışması için hayati öneme sahip sistem bileşenleridir. Bu pompalar, yakıtı uygun basınç ve debide motorlara ulaştırmakla yükümlüdür ve hem gövdeye (airframe) hem de motor sistemine entegre edilir. Hava araçlarında kullanılan yakıt pompaları; tasarımları, çalışma prensipleri, tahrik sistemleri ve dayanıklılık özellikleri bakımından farklılık göstermektedir.

Yakıt Pompası Çeşitleri

Hava aracı yakıt pompaları, çalışma prensiplerine, fonksiyonlarına ve tahrik sistemlerine göre çeşitli türlerde sınıflandırılmaktadır:

Çalışma Prensibine Göre

Pozitif Deplasmanlı Pompalar

Pozitif deplasmanlı pompalar, yakıtı belirli hacimlerde alıp basma odasına zorlayarak ileten pompalardır. Genellikle dişli, pistonlu ya da vida tipi mekanizmalar kullanılır. Bu tip pompalar sabit ya da ayarlanabilir debilerle çalışabilir ve yüksek basınç sağlayabilir. Motorun hızına doğrudan bağlı olmaksızın sabit debi verebilirler, bu da yakıt kontrolü açısından avantaj sağlar.

• Dişli Pompa: Dişli çarklar aracılığıyla sıvıyı sıkıştırarak sabit hacimle yüksek basınç sağlar. Genellikle düşük debi, yüksek basınç gereken sistemlerde kullanılır.
• Pistonlu Pompa: İleri-geri hareket eden pistonlar yardımıyla yakıtın iletimini sağlar. Değişken debi ihtiyacına uygun sistemlerde tercih edilir.
• Vidalı Pompa: Döner hareketle çalışan bu pompa, iki vida benzeri rotor yardımıyla sıvıyı hareket ettirir. Yüksek viskoziteli yakıtlar için uygundur.

Santrifüj Pompalar

Santrifüj pompalar, yakıtı dönel hareketle çarklardan geçirerek kinetik enerji kazandırır ve bu enerjiyi basınca çevirir. Yakıt, merkezi girişten çarka girer, çark döndükçe çevresel yönde dışarıya doğru savrulur. Genellikle indüser ile desteklenen bu pompalar, düşük basınç ve yüksek debi uygulamaları için uygundur. Basınç üretimi, çark dönüş hızıyla doğru orantılıdır ve sürekli akış sağlar.

Jet Pompalar

Jet pompalar, hareketli parça içermez ve çalışma prensipleri, yüksek basınçlı motive akışkanın, düşük basınçlı yakıtı indüklemesi üzerine kuruludur. Bu sistemde bir nozül yardımıyla hızlandırılan yakıt akışı, çevresindeki düşük basınçlı yakıtı da beraberinde sürükleyerek akışı sağlar. Bu tip pompalar genellikle yardımcı işlevlerde (örneğin scavenge sistemleri) kullanılır ve yüksek güvenilirlik sunar çünkü arıza riski minimumdur.

^{Çalışma Prensibine Göre Yakıt Pompaları (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Fonksiyonlarına Göre

Boost Pompası

Boost pompaları, yakıtın düşük basınçla motorun ana besleme hattına ulaştırılması görevini üstlenir. Genellikle santrifüj tipte olup, motor çalışmadan önce başlatılırlar ve motora ilk yakıt basıncını sağlarlar. Daha sonra, motor çalıştıktan sonra genellikle ejector pompalar tarafından desteklenir ya da yerlerini onlara bırakırlar. Bazı tasarımlarda elektrik motorlu yedek pompalar, boost işlevini devralabilir.

Transfer Pompası

Transfer pompaları, yakıtı bir tanktan diğerine aktarır ve bu işlem sırasında genellikle uçak merkez tankından besleme tanklarına doğru sıralı bir aktarım yapılır. Bu pompa türleri genellikle santrifüj ilkesine göre çalışır ve merkezi kontrol sistemi tarafından belirlenen önceden tanımlı yakıt tüketim sırasına göre çalışırlar.

Ana Motor Pompası

Ana motor pompası iki aşamalıdır: Düşük basınçlı boost aşaması ve yüksek basınçlı pozitif deplasmanlı (dişli veya pistonlu) ana aşama. Boost aşaması genellikle santrifüj impellerle çalışır ve yakıtı yeterli basınca ulaştırarak ana aşamaya verir. Yüksek basınçlı aşama ise yakıtı motor yanma odasına enjekte edecek seviyede basınca ulaştırır (genellikle 1000 psi üzerinde).

Scavenge Pompası

Scavenge (artık yakıt tahliye) pompaları genellikle ejector tipi pompalardır ve tankların alt köşelerinde biriken yakıtı veya suyu ana besleme sistemine aktarır. Bu pompalar motive akış (yüksek basınçlı yakıt) ile çalışır ve hareketli parça içermez. Bu nedenle güvenilirlikleri yüksektir. Yakıt-suyu ayrıştırıcı etkileri sayesinde su kontaminasyonunu azaltırlar.

Jettison Pompası

Jettison pompaları, acil durumlarda fazla yakıtın boşaltılmasını sağlar. Genellikle transfer pompaları bu işlev için kullanılır. Jettison işlemi sırasında besleme sistemi izole edilir ve jettison valfleri ile pompalar devreye girer. Bu sayede belirlenen miktarda yakıt kontrollü şekilde uçaktan tahliye edilir. Sistem, hatalı çalışmayı engellemek amacıyla emniyetli devrelerle donatılmıştır.

Tahrik Sistemine Göre

- Mekanik Tahrikli Pompalar

- Elektrik Motorlu Pompalar

^{Yakıt Pompası Çeşitleri Özet Tablosu (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Temel Görevler ve Yapısal Özellikler

Yakıt pompalarının başlıca görevleri, yakıtın:

- Depolardan motorlara taşınması,

- Tanklar arasında aktarılması (transfer),

- Acil durumlarda tahliye edilmesi (jettison),

- Soğutma akışkanlığı olarak kullanılması,

- Yerde iken dolum/boşaltım işlemlerinin sağlanmasıdır.

Sağlamlık, Arıza Toleransı ve Bakım

Yakıt pompalarının güvenilirliği, uçak motorlarının genel güvenliği ve sürekliliği açısından kritik önemdedir. Yeni yaklaşımlar, Durum Tabanlı Bakım (CBM) ve Sağlık İzleme (HM) sistemleriyle arıza tahmini ve önceden müdahale imkânı sağlamaktadır.

Kavitasyon ve Performans Optimizasyonu

Kavitasyon, düşük basınç nedeniyle yakıtın buharlaşması sonucu oluşan kabarcıkların çökmesiyle pompa bileşenlerine zarar verebilir. Bu durumun önlenmesi için giriş basıncının artırılması, indüser kullanımı ve pompa geometrisinin optimize edilmesi gereklidir.

Gelecek Yönelimler

Hava aracı yakıt pompalarının gelişiminde öne çıkan eğilimler şunlardır:

- Elektrikli sistemlerin artan kullanımı,

- CFD destekli tasarımlar ve cavitation analizleri,

- Sağlık izleme sistemlerinin gerçek zamanlı uygulanması,

- Yapay zekâ temelli arıza tahmin algoritmaları.