Hoton Türkleri, günümüzde Moğolistan’ın batısında, özellikle Uvs Eyaleti’nde yaşayan, kökeni Türk olan bir etnik topluluktur. Tarihsel olarak Doğu Türkistan’ın Hotan bölgesinden Moğolistan’a göç ettikleri kabul edilen bu topluluk, dil, kültür ve gelenekleri bakımından özgün bir yapıya sahiptir. Hotonlar, zaman içinde Oyrat Moğollarının Dörbet lehçesini benimseseler de 19. yüzyıla kadar kendilerine özgü bir Türk lehçesi konuşmuşlardır. Bu lehçe, günümüzde ölü lehçeler arasında kabul edilmektedir.
Hoton Türkleri Belgeseli (TRT Avaz)
Köken
“Hoton” adı, büyük olasılıkla atalarının yaşadığı Hotan şehrine atfen verilmiştir. Çin, Tibet ve Sanskrit kaynaklarında bu bölge farklı şekillerde (örneğin “Yü-t’ien”, “Hvatana” ve “Gōdaṇa”) anılmakta, “inek bağışı” gibi dinî çağrışımları olan anlamlar taşımaktadır. Hotonlar, Eski Uygur Kağanlığı döneminde Uygurların bir boyu olarak tanımlanırlar. 17. yüzyılda, Cungarya Hanlığı tarafından tarım ve askerî amaçlarla Moğolistan’a getirildikleri ve getirilen grubun 300-400 kişilik savaş esirlerinden oluştuğu düşünülmektedir.
Etnogenez ve Adlandırma Tartışmaları
Hoton adıyla ilgili çeşitli teoriler bulunmaktadır. Bunlardan biri, Moğolcadaki “şehir” anlamındaki hot kelimesinden türediği yönündedir. Diğer yaygın bir halk anlatısına göre ise Hoton erkekleri, Moğol saldırılarından kurtulmak için kadın kılığına girmiş; bu nedenle “Hatun” olarak anılmışlar, zamanla bu ad “Hoton”a dönüşmüştür. Ancak bu anlatı bilimsel çevrelerde tartışmalıdır. Kaynaklar, Hotonların Kazakların Zhantekei koluna, Oş ve Buhara şehirlerine veya Uygur-Sart kültürüne dayandığını öne sürmektedir.
Nüfus
Moğolistan Ulusal İstatistik Ofisi verilerine göre Hotonların sayısı 1956’da 2603 iken 2020 yılında bu sayı 12.057’ye ulaşmıştır. Nüfuslarının büyük kısmı Uvs Eyaleti’nin Tarialan ilçesinde yaşamaktadır. Ancak şehirleşme oranı arttıkça Ulaanbaatar gibi merkezlere göç eden Hotonlar da bulunmaktadır.
Kabile Yapısı
Hotonlar, yedi ana kabileden oluşur: Şāvay, Hoçgeld, Holidog, Burd, Ogotor, Hasan, Şalbag. Bu kabilelere "elken" denir. Her bir elkenin kutsal kabul edilen totemleri vardır. Örneğin, Şāvay elkenin sembolü “kitap”, Burd elkenin sembolü ise “khuur” (bir müzik aleti)’dur. Bu semboller, dinî liderlik ya da sanatsal yetenek gibi kültürel rollerle ilişkilendirilir.
Dil
Hoton Türkçesi, 19. yüzyıla dek konuşulmuş ve ardından Oyrat dilinin Dörbet lehçesiyle yer değiştirmiştir. Bu özgün lehçeye dair veriler, Rus araştırmacılar (G. N. Potanin, B.Y. Vladimirtsov, A.N. Samoilovich) ve Moğol bilim insanları tarafından derlenmiştir. Söz varlıkları, telaffuz özellikleri ve fonetik yapılar incelenerek bazı dil kayıtları oluşturulmuştur.
Kültür
Hoton kültürü, İslamiyet ile iç içe geçmiştir ve Budist geçmişin izlerini de taşımaktadır. Dinî pratikler arasında dua gelenekleri, kutsal anne-baba törenleri, sünnet merasimleri yer alır. Kıyafet kültüründe geleneksel giysilere bağlılık gözlemlenir. Hotonların tamgaları, elbise motifleri ve halk müziği de kültürel kimliklerinin bir parçasıdır.
Edebiyat
Hoton edebiyatı daha çok sözlü gelenekle aktarılmıştır. Kutsal metinler ve dualar dışında, Hoton toplumunun İslam öncesi ve sonrası dönemlerine ait anlatılar, efsaneler ve menkıbeler mevcuttur. Ancak yazılı metin sayısı oldukça sınırlıdır.
