İran, Batı Asya’da yer alan ve tarihi, kültürel, siyasi ve ekonomik açıdan bölgenin en önemli ülkelerinden biri olan bir devlettir. Resmi adı İran İslam Cumhuriyeti olan ülke, yaklaşık 89,5 milyonluk nüfusuyla Ortadoğu’nun en kalabalık ülkelerinden biridir. Yüzölçümü 1.648.000 km² olan İran, doğuda Afganistan ve Pakistan, batıda Irak ve Türkiye, kuzeyde Ermenistan, Azerbaycan ve Türkmenistan ile kara sınırına sahiptir. Ayrıca, Hazar Denizi, Basra Körfezi ve Umman Denizi’ne kıyıları bulunmaktadır.

^{İran İslam Cumhuriyeti Bayrağı (The World Factbook 2024. Washington, DC: Central Intelligence Agency, 2024. https://www.cia.gov/)}

İran, çeşitli etnik grupların bir arada yaşadığı çok kültürlü bir yapıya sahiptir. Ülkede Farslar ve Azerbaycan Türkleri en büyük nüfus gruplarını oluştururken Türkmenler, Kaşgay Türkleri, Afşarlar, Halaçlar, Kürtler, Lorlar, Araplar ve Beluciler de önemli etnik gruplar arasındadır. Resmi dili Farsça olan ülkede, Türkçe’nin farklı lehçeleri ile Kürtçe, Arapça ve Beluci dilleri de konuşulmaktadır.

İran Riyali ülkenin resmi para birimidir.

İran, 1 Nisan 1979’da İran İslam Cumhuriyeti olarak ilan edilmiştir. Ülkenin yönetim yapısı, Anayasa çerçevesinde dini liderin (Devrim Rehberi) geniş yetkilere sahip olduğu teokratik bir sistemdir. Cumhurbaşkanı, dört yılda bir halk tarafından seçilir ancak ülkenin en yüksek otoritesi Dini Lider Ayetullah Seyid Ali Hamaney’dir. Yürütme, yasama ve yargı yetkileri Devrim Rehberi’nin denetimi altında işler. İran’ın mevcut Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan, Dışişleri Bakanı ise Abbas Irakçi’dir.

İran; siyasi, ekonomik ve askeri açıdan bölgesel ve küresel siyasette önemli bir rol oynayan ülkelerden biridir. Ülke, zengin petrol ve doğalgaz rezervlerine sahip olması nedeniyle dünya enerji piyasalarında kritik bir konumda yer almaktadır. Ancak uluslararası yaptırımlar, iç ekonomik sorunlar ve dış politikadaki gerilimler nedeniyle ekonomik dengeler değişkenlik göstermektedir. İran’ın, Çin ve Rusya ile ekonomik ve siyasi ilişkilerini derinleştirme politikası sürerken uluslararası toplum ile nükleer programı konusunda yaşadığı anlaşmazlıklar dış politikasının temel konularından biri olmaya devam etmektedir.

Milli Marşı

^{İran İslam Cumhuriyeti Milli Marşı}

Tarih

Antik Dönem ve İlk Medeniyetler

İran toprakları, M.Ö. 4000’lerden itibaren çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. İlk devletleşme süreci Elam Uygarlığı ile başlamış olup Elamlılar Mezopotamya ile etkileşim hâlinde bir kültür geliştirmiştir. Elamlıların ardından bölge, Medler ve Persler gibi Hint-Avrupa kökenli toplulukların kontrolüne girmiştir.

Medler, M.Ö. 7. yüzyılda Asur İmparatorluğu’na karşı bağımsızlık kazanmış ve M.Ö. 625’te Keyaksar yönetiminde güçlü bir devlet hâline gelmiştir. Ancak Medler’in hâkimiyeti uzun sürmemiş, M.Ö. 550’de Büyük Kiros (II. Kiros) önderliğindeki Persler, Medleri yenerek Ahameniş İmparatorluğu’nu kurmuşlardır.

Ahameniş İmparatorluğu (M.Ö. 550-330)

Büyük Kiros, Persleri örgütleyerek güçlü bir yönetim oluşturmuş ve Babil’i fethederek Yahudilere özgürlük tanımıştır. Onun yönetimi altında, Mezopotamya, Anadolu, Orta Asya ve Mısır’a kadar genişleyen bir imparatorluk kurulmuştur.

Ahamenişler, satraplık sistemi ile bölgeyi yönetmiş, Kraliyet Yolu gibi ticaret ağlarını güçlendirmiştir. I. Darius (M.Ö. 522-486) döneminde, Persepolis şehri imparatorluğun başkenti hâline getirilmiş ve yönetim daha kurumsal bir yapıya bürünmüştür.

Ancak M.Ö. 330’da Büyük İskender, Ahamenişleri yenerek Pers topraklarını ele geçirmiştir. Onun ölümünden sonra, İran toprakları Seleukos Krallığı’nın kontrolüne girmiştir.

Part İmparatorluğu (M.Ö. 247 - M.S. 224)

Seleukosların zayıflamasıyla birlikte, İskit kökenli Partlar, İran’ın kontrolünü ele almışlardır. Arsakes Hanedanı, özellikle Roma İmparatorluğu ile rekabet ederek güçlü bir devlet kurmuştur. I. Mihridates (M.Ö. 171-138) döneminde Partlar, Mezopotamya’yı ele geçirerek bölgenin hâkim gücü olmuşlardır.

Partlar, Helenistik kültür ile İran geleneklerini birleştirmiştir. Ancak merkezi otoritenin zayıflaması, yerel isyanların artmasına neden olmuş ve bu durum Sasani İmparatorluğu’nun yükselişine zemin hazırlamıştır.

Sasani İmparatorluğu (M.S. 224-651)

I. Ardeşir, Partları yenerek 224 yılında Sasani İmparatorluğu’nu kurmuş ve Zerdüştlüğü devletin resmi dini hâline getirmiştir. Sasani yönetimi, Roma ve Bizans ile sürekli savaş hâlinde olmuş ve özellikle I. Şapur (MS 241-272) döneminde Roma İmparatoru Valerian’ı esir alarak büyük bir güç gösterisi yapmıştır.

Sasani Devleti, merkeziyetçi bir yönetim anlayışı geliştirmiş ve İran’da Zerdüşt rahip sınıfı büyük bir siyasi güce sahip olmuştur. I. Hüsrev (531-579) döneminde Sasani İmparatorluğu, bilim, sanat ve hukuk alanında büyük gelişmeler kaydetmiştir.

Ancak 7. yüzyılda, Arap fetihleri karşısında Sasani ordusu zayıflamış, 651 yılında son Sasani hükümdarı II. Yezdicerd’in ölümüyle imparatorluk tamamen yıkılmıştır.

İslam’ın Yayılışı ve İran’ın İslamlaşması (651-1258)

İran, 651’de Müslüman Araplar tarafından fethedilmiş ve Emevîler (661-750) ve Abbâsîler (750-1258) dönemlerinde İslam kültürüne entegre olmuştur. Ancak İran, İslam dünyasında özgün bir kimlik oluşturmuş ve özellikle Şiilik bu dönemde yayılmaya başlamıştır.

9. ve 10. yüzyıllarda, İran’da yerel hanedanlar ortaya çıkmıştır:

• Tahirîler (821-873): Horasan’da bağımsız bir yönetim kurmuşlardır.
• Saffârîler (867-903): Doğu İran’da egemen olmuşlardır.
• Büveyhîler (932-1055): Abbâsî Halifeliği üzerinde büyük etki sahibi olmuşlardır.

11. yüzyılda, Büyük Selçuklu Devleti (1040-1194) İran’a hâkim olmuş ve Nizamülmülk’ün yönetiminde devlet teşkilatı güçlenmiştir. Ancak Haçlı Seferleri ve Moğol istilası, Selçukluları zayıflatmıştır.

Moğol ve Timur İstilaları (1258-1501)

1258’de Moğollar, Abbâsî Halifeliği’ni yıkarak İran’ı İlhanlılar’ın kontrolüne sokmuştur. Hülagu Han yönetimindeki Moğollar, İran’da büyük tahribata yol açmıştır. 14. yüzyılda ise Timur İmparatorluğu (1370-1507) İran’ı fethetmiş ve Timur, bölgeyi sert yönetimiyle kontrol altına almıştır.

Safevîler ve Şiiliğin Resmî Mezhep Olması (1501-1736)

1501’de Şah İsmail, Safevîler Devleti’ni kurarak Şiiliği İran’ın resmî mezhebi ilan etmiştir. Osmanlılarla yapılan Çaldıran Savaşı (1514) Safevîlerin batıdaki ilerlemesini durdurmuştur. Şah Abbas (1588-1629) döneminde Safevîler, altın çağlarını yaşamış ve İsfahan büyük bir kültürel merkez hâline gelmiştir.

Ancak 18. yüzyılda Afgan isyanları ve iç çekişmeler nedeniyle Safevîler zayıflamış, Nadir Şah (1736-1747) tarafından tahttan indirilmişlerdir.

Kaçarlar ve Modernleşme (1794-1925)

1794’te Ağa Muhammed Han, Kaçar Hanedanı’nı kurarak İran’da yeniden merkezi bir yönetim sağlamıştır. Ancak Kaçarlar dönemi, Rusya ve İngiltere’nin nüfuz mücadelesi ile geçmiştir. 19. yüzyılda İran, Ruslarla yapılan savaşlar sonucunda Kafkasya’daki topraklarını kaybetmiştir.

Pehlevi Hanedanı ve Modernleşme (1925-1979)

1925’te Rıza Şah Pehlevi, Kaçarları devirerek modernleşme reformlarını başlatmıştır. 1935’te ülkenin adı resmen İran olarak değiştirilmiştir. 1951’de Başbakan Muhammed Musaddık, petrolü millileştirmiş ancak 1953’te Batı destekli bir darbeyle görevden alınmıştır.

İslam Devrimi ve Günümüz İran’ı (1979-Günümüz)

1979’da Ayetullah Humeyni önderliğinde gerçekleşen devrim ile İran İslam Cumhuriyeti kurulmuş ve monarşi sona ermiştir. İran-Irak Savaşı (1980-1988) ülkeye büyük zarar vermiştir.

Ali Hamaney (1989-) liderliğinde, İran teokratik bir yönetim yapısını sürdürmüştür. 2024’te İbrahim Reisi’nin ölümü sonrasında yapılan seçimlerde Mesud Pezeşkiyan İran’ın yeni cumhurbaşkanı olmuştur. İran, günümüzde ekonomik yaptırımlar, bölgesel çatışmalar ve uluslararası baskılarla karşı karşıya kalmaya devam etmektedir.

Coğrafya

Konumu ve Genel Özellikler

İran, Orta Doğu’da yer alan ve Asya’nın güneybatısında bulunan bir ülkedir. 32° kuzey enlemi ve 53° doğu boylamı arasında konumlanmıştır. Güneyinde Basra Körfezi ve Umman Denizi, kuzeyinde Hazar Denizi, batısında Irak ve Türkiye, doğusunda ise Afganistan ve Pakistan ile çevrilidir.

^{İran Haritası (The World Factbook 2024. Washington, DC: Central Intelligence Agency, 2024. https://www.cia.gov/)}

Toplam yüzölçümü 1.648.195 km²'dir. Yüzölçümü açısından İran, Alaska'dan biraz küçük bir alanı kaplamaktadır.

İran’ın kara sınırları toplam 5.894 km uzunluğundadır. Komşu ülkelerle sınır uzunlukları şu şekildedir:

• Afganistan: 921 km
• Ermenistan: 44 km
• Azerbaycan: 689 km
• Irak: 1.599 km
• Pakistan: 959 km
• Türkiye: 534 km
• Türkmenistan: 1.148 km

İran, 2.440 km uzunluğunda bir sahil şeridine sahiptir ve bu kıyılar hem Basra Körfezi ve Umman Denizi’ne hem de kuzeyde Hazar Denizi’ne açılmaktadır.

İran’ın Fiziki Coğrafyası

İran, dağlık ve engebeli bir araziye sahiptir. Ülkenin büyük kısmı yüksek platolar ve dağlık alanlardan oluşurken, kıyı şeritleri dar ve düzensizdir.

Başlıca coğrafi bölgeler şunlardır:

1. Zagros Dağları: İran’ın batısını baştan sona kat eden bu dağlar, Türkiye ve Irak sınırına paralel uzanmaktadır. Ülkenin en uzun ve en geniş dağ silsilesidir.
2. Elburz Dağları: Hazar Denizi’nin güneyinde yer alan ve İran’ın kuzeyini çevreleyen dağlık bölgedir. Kuh-e Damavand (5.625 m), İran’ın ve Orta Doğu’nun en yüksek noktasıdır.
3. İran Platosu: Ülkenin iç kesimlerinde bulunan geniş ve kurak bir bölgedir. Büyük çöller ve düzlükler bu bölgede yer almaktadır.
4. Hazar Denizi Kıyı Şeridi: Nemli ve yeşil bir bölge olup İran’ın diğer bölgelerinden farklı bir iklime sahiptir.
5. Basra Körfezi ve Umman Denizi Kıyıları: Bu bölge alçak ve sıcak bir yapıya sahiptir.

Yükseklik ve Arazi Yapısı

İran’ın arazi yapısı oldukça dağlık ve engebelidir. Ortalama yükselti 1.305 m olup ülkenin en alçak noktası -28 m ile Hazar Denizi, en yüksek noktası ise 5.625 m ile Kuh-e Damavand Dağı’dır.

• En yüksek nokta: Kuh-e Damavand (5.625 m)
• En düşük nokta: Hazar Denizi (-28 m)

Büyük Çöller ve Kurak Alanlar

İran’da çölleşme ve kuraklık büyük bir sorundur. Ülkenin doğu ve iç kesimlerinde iki büyük çöl bulunmaktadır:

• Kebir Çölü (Deşt-e Kavir, Büyük Tuz Çölü): Tuz bataklıkları ile kaplı olan ve İran Platosu’nun büyük bir kısmını oluşturan geniş bir çöldür.
• Lut Çölü (Deşt-e Lut): Dünyanın en sıcak bölgelerinden biri olup NASA ölçümlerine göre yüzey sıcaklığı 70°C’yi aşabilmektedir.

İran’daki Büyük Nehirler ve Göller

İran’da büyük nehirler azdır ve genellikle denize ulaşmadan kurumaktadır. Ancak bölgedeki en önemli nehirlerden bazıları şunlardır:

• Helmand Nehri: Afganistan’dan doğarak İran’a akar.
• Karun Nehri: İran’ın en uzun nehridir ve Basra Körfezi’ne ulaşan nadir akarsulardan biridir.
• Zayandeh Nehri: İran’ın iç bölgelerindeki önemli su kaynaklarından biridir, ancak son yıllarda su seviyesi ciddi şekilde azalmıştır.

Büyük Göller:

• Hazar Denizi: Dünyanın en büyük tuzlu su gölüdür ve İran’ın kuzey sınırını oluşturur.
• Urmia Gölü: Son yıllarda büyük ölçüde kurumuştur.
• Namak Gölü: Tuz gölü olup kurak dönemlerde tamamen kuruyabilmektedir.

Doğal Kaynaklar ve Ekosistem

İran, zengin doğal kaynaklara sahip bir ülkedir. En önemli kaynaklar şunlardır:

• Petrol ve doğal gaz: İran, dünyanın en büyük doğal gaz rezervlerinden birine sahiptir ve petrol üretiminde önemli bir konumdadır.
• Madenler: İran’da bakır, demir, krom, kurşun ve çinko gibi madenler bol miktarda bulunmaktadır.
• Tarımsal Ürünler: İran’ın yüzde 30,1’i tarım arazisi olarak kullanılmaktadır ve bu alanlarda özellikle buğday, arpa, pirinç, narenciye ve fıstık üretimi öne çıkmaktadır.

İklim

İran, çoğunlukla kurak ve yarı kurak iklime sahip bir ülkedir. Ancak coğrafi çeşitliliği nedeniyle bölgeden bölgeye değişen iklim koşulları görülmektedir. Ülkenin kuzey kıyıları, iç bölgeleri, dağlık alanları ve güney kıyıları arasında önemli sıcaklık ve yağış farkları bulunmaktadır.

Genel İklim Özellikleri

İran’ın iklimi dört ana bölgeye ayrılabilir:

1. Kurak ve Yarı Kurak İklim (İç Bölgeler ve Çöller)
2. Nemli Subtropikal İklim (Hazar Denizi Kıyıları)
3. Soğuk Dağ İklimi (Elburz ve Zagros Dağları)
4. Sıcak ve Nemli İklim (Basra Körfezi ve Umman Denizi Kıyıları)

Bölgesel İklim Tipleri

Kurak ve Yarı Kurak İklim (İç Kesimler ve Çöller)

• İran’ın merkezi ve doğu bölgelerinde hâkim olan bu iklim, Deşt-e Kavir (Büyük Tuz Çölü) ve Deşt-e Lut (Lut Çölü) gibi alanlarda aşırı sıcak ve kurak koşullar oluşturur.
• Yaz aylarında sıcaklık 50°C’ye kadar çıkabilir.
• Kışlar ise oldukça soğuk geçebilir ve sıcaklık -10°C’ye kadar düşebilir.
• Yağış miktarı son derece düşüktür ve yıllık ortalama 100 mm'nin altındadır.
• Buharlaşma oranı yüksek olduğu için çölleşme önemli bir sorundur.

Nemli Subtropikal İklim (Hazar Denizi Kıyıları)

• Elburz Dağları’nın kuzey yamaçları ile Gilan ve Mazenderan bölgelerinde görülür.
• Yıl boyunca düzenli yağış alır ve yıllık yağış miktarı 1000-2000 mm arasında değişir.
• Sıcaklık kış aylarında nadiren 0°C’nin altına düşerken, yaz aylarında ise genellikle 25-30°C arasında seyreder.
• Yoğun bitki örtüsü ve tarım için uygun topraklar bulunmaktadır.

Soğuk Dağ İklimi (Elburz ve Zagros Dağları)

• Elburz ve Zagros dağ silsileleri boyunca görülür.
• Yüksek rakımlı bölgelerde kışlar oldukça sert geçer ve sıcaklık -20°C’ye kadar düşebilir.
• Yaz ayları serin ve ılımandır.
• Kışın yoğun kar yağışı alır ve bazı bölgelerde kalın kar tabakaları oluşur.
• Bu bölgeler, İran’daki su kaynaklarının önemli bir kısmını oluşturan akarsuların beslenmesine katkı sağlar.

^{Elburz Dağları (The World Factbook 2024. Washington, DC: Central Intelligence Agency, 2024. https://www.cia.gov/)}

Sıcak ve Nemli İklim (Basra Körfezi ve Umman Denizi Kıyıları)

• İran’ın güney kıyılarında, özellikle Huzistan, Hormozgan ve Sistan ve Belucistan bölgelerinde görülür.
• Yaz aylarında sıcaklık 50°C’ye kadar çıkabilir ve yüksek nem oranı nedeniyle hissedilen sıcaklık çok daha yüksek olur.
• Kışlar ılımandır ve sıcaklık nadiren 10°C’nin altına düşer.
• Yağış miktarı oldukça düşüktür ve bu nedenle kuraklık yaygındır.

Doğal Afetler ve İklimin Etkileri

İran’ın iklimi nedeniyle bazı bölgelerde doğal afetler sıkça yaşanmaktadır:

• Kuraklık: İç bölgelerde düşük yağış miktarı nedeniyle kuraklık yaygındır.
• Sel ve taşkınlar: Hazar Denizi kıyılarında aşırı yağış dönemlerinde sel baskınları görülebilir.
• Kum ve toz fırtınaları: Çöl bölgelerinde yaygın olarak meydana gelir.
• Depremler: İran, tektonik olarak aktif bir bölgede yer aldığı için sık sık büyük depremler yaşanmaktadır.

Demografi

İran, 2024 yılı itibarıyla 88,38 milyonluk bir nüfusa sahiptir. Ülkenin nüfus dağılımı cinsiyete göre incelendiğinde, 44,79 milyon erkek ve 43,59 milyon kadın olduğu görülmektedir. Nüfus büyüme oranı %0,88 olup dünya genelinde 104. sırada yer almaktadır. İran’da şehirleşme oranı %77,3 olup, yıllık kentleşme oranı %1,32’dir.

Etnik Yapı ve Diller

İran, çok etnikli bir nüfus yapısına sahiptir. Ülkede Farslar ve Azerbaycan Türkleri çoğunluğu oluştururken, Türkmenler, Kaşgay Türkleri, Afşarlar, Halaçlar, Kürtler, Lorlar, Araplar ve Beluciler diğer önemli etnik gruplar arasında yer almaktadır. Resmi dil Farsça olup Azerbaycan Türkçesi, Türkmence, Kürtçe, Arapça, Beluci dilleri de konuşulan diller arasındadır.

Yaş Dağılımı ve Nüfus Piramidi

İran nüfusunun yaş yapısı şu şekildedir:

• 0-14 yaş arası: %23,3 (10,5 milyon erkek, 10 milyon kadın)
• 15-64 yaş arası: %69,8 (31,4 milyon erkek, 30,2 milyon kadın)
• 65 yaş ve üzeri: %7 (2,8 milyon erkek, 3,2 milyon kadın)

İran’ın ortalama yaşam süresi toplamda 75,6 yıl olup, erkeklerde 74,3 yıl, kadınlarda 77,1 yıldır. Ortalama yaş 33,8 yıl olup erkeklerde 33,6, kadınlarda 34,1 olarak hesaplanmıştır.

Doğum ve Ölüm Oranları

• Doğum oranı: 1.000 kişi başına 14,3 doğum
• Ölüm oranı: 1.000 kişi başına 5,3 ölüm
• Toplam doğurganlık oranı: Kadın başına 1,91 çocuk
• Bebek ölüm oranı: 1.000 canlı doğumda 14,3 ölüm

Göç ve Nüfus Hareketleri

İran, mülteciler açısından önemli bir ülke olup özellikle Afganistan ve Irak’tan gelen büyük mülteci gruplarına ev sahipliği yapmaktadır. 2022 yılı itibarıyla ülkede 750.000 Afgan mülteci kart sahibi ve 500.000 kadar belgesiz Afgan göçmen bulunmaktadır. Ayrıca 12.000 Iraklı mülteci de ülkede yaşamaktadır. İran’ın net göç oranı -0,3 olup göç veren bir ülke konumundadır.

Şehirleşme ve Büyük Kentler

İran’da nüfus coğrafi dağılım açısından batı ve kuzey bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Zagros ve Elburz Dağları’nın konumu nüfusun batı ve kuzeybatıda toplanmasına neden olurken Doğu ve Orta İran’daki çöl bölgeleri (Deşt-e Kavir ve Deşt-e Lut) seyrek nüfusludur.

Ülkenin en büyük şehirleri ve nüfusları (2023 verileri):

• Tahran (Başkent): 9,5 milyon
• Meşhed: 3,36 milyon
• İsfahan: 2,25 milyon
• Şiraz: 1,72 milyon
• Tebriz: 1,66 milyon
• Karaj: 1,59 milyon

Sosyoekonomik Göstergeler

• Okuryazarlık oranı: %88,7 (erkeklerde %92,4, kadınlarda %88,7)
• Okulda kalma süresi (ilkokuldan üniversiteye kadar): 15 yıl
• Eğitim harcamaları: GSYİH’nin %3,6’sı
• Sağlık harcamaları: GSYİH’nin %5,3’ü
• Doktor yoğunluğu: 1.000 kişi başına 1,58 doktor
• Hastane yatak yoğunluğu: 1.000 kişi başına 1,6 yatak

İran, hızlı kentleşme, değişen demografik yapılar ve etnik çeşitlilik açısından önemli bir toplumsal yapıya sahiptir. Nüfusun büyük bir kısmı gençlerden oluşsa da doğurganlık oranlarının azalması ve yaşlı nüfus oranının yükselmesi, ilerleyen yıllarda ülkenin demografik yapısında değişimlere yol açabilecek unsurlar arasında değerlendirilmektedir.

Uluslararası İlişkiler

İran, coğrafi konumu, enerji kaynakları ve siyasi yapısı nedeniyle uluslararası ilişkilerde önemli bir aktör olarak öne çıkmaktadır. 1979 İran İslam Devrimi sonrası ülke, Batı ile ilişkilerinde ciddi gerilimler yaşamış ve özellikle ABD ile diplomatik bağları kopmuştur. İran, ABD ve Avrupa Birliği (AB) tarafından nükleer faaliyetleri, terörle ilişkileri ve insan hakları ihlalleri nedeniyle yaptırımlara maruz bırakılmıştır.

ABD ve Batı ile İlişkiler

İran’ın Batı ile ilişkileri 1979’daki ABD Büyükelçiliği Baskını ile kopma noktasına gelmiştir. 1980’de diplomatik ilişkiler kesilmiş, İran ise 1984’ten itibaren ABD tarafından "terörü destekleyen devlet" olarak nitelendirilmiştir. 2015 yılında imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (JCPOA), İran’ın nükleer faaliyetlerini sınırlandırmasına karşılık ekonomik yaptırımları hafifletmeyi amaçlamışsa da ABD’nin 2018’de anlaşmadan çekilmesi ve yaptırımları yeniden uygulaması ilişkileri tekrar kötüleştirmiştir. 2023 itibarıyla AB ve İngiltere de İran’a yönelik silah ve füze ambargolarını sürdürme kararı almıştır.

Çin ve Rusya ile İlişkiler

İran, ABD yaptırımlarına karşı Çin ve Rusya ile ekonomik ve siyasi işbirliğini artırma stratejisini benimsemiştir. Çin, İran’ın en büyük ticaret ortağı olup petrol ithalatında önemli bir paya sahiptir. Rusya ise askeri ve nükleer teknoloji alanlarında İran ile işbirliği yapmaktadır. İran, bu iki ülke ile savunma, enerji ve altyapı projelerinde ortak hareket etmektedir.

Bölgesel Politikalar ve Komşularla İlişkiler

İran’ın bölgesel politikası, komşu ülkelerle karmaşık ve zaman zaman gerilimli ilişkiler içermektedir.

Türkiye ile İlişkiler

• Türkiye ile İran arasında 560 km’lik sabit bir sınır bulunmakta ve iki ülke uzun süredir içişlerine karışmama ve iyi komşuluk ilkesi temelinde ilişkilerini sürdürmektedir. 2014 yılında kurulan Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi, iki ülke arasındaki iş birliğini kurumsal bir çerçeveye oturtmuştur. Türkiye ve İran, ekonomi, güvenlik, enerji ve bölgesel gelişmeler konusunda ortak çalışmalar yürütmekte olup zaman zaman rekabet de içeren bir ilişkiye sahiptir. İran eski Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin 24 Ocak 2024’te Türkiye ziyareti sırasında iki ülke arasında 10 anlaşma imzalanmış ve toplamda 50 anlaşmaya ulaşılmıştır.

Irak ile İlişkiler

• İran, Irak ile 1.599 km uzunluğunda bir sınırı paylaşmaktadır. 1980-1988 yılları arasında İran-Irak Savaşı nedeniyle iki ülke ilişkileri büyük zarar görmüş olsa da Saddam Hüseyin’in devrilmesi sonrası İran, Irak'taki Şii gruplarla güçlü bağlar geliştirmiştir.

Körfez Ülkeleri ile İlişkiler

• İran, Basra Körfezi bölgesinde Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) gibi ülkelerle zaman zaman gerginlikler yaşamaktadır. Stratejik öneme sahip Hürmüz Boğazı üzerinden dünya petrol ticaretinin önemli bir kısmı gerçekleştirildiğinden, bölgedeki askeri ve diplomatik gelişmeler uluslararası ekonomi ve güvenlik açısından büyük önem taşımaktadır.

^{Bölgede İran'ın konumu (The World Factbook 2024. Washington, DC: Central Intelligence Agency, 2024. https://www.cia.gov/)}

Uluslararası Kuruluşlarla İlişkiler

İran, çeşitli uluslararası kuruluşlara üyedir ve özellikle ekonomik ve güvenlik alanlarında bölgesel işbirliklerine katılmaktadır. İran’ın üyesi olduğu önemli uluslararası kuruluşlar şunlardır:

• Birleşmiş Milletler (BM)
• İslam İşbirliği Teşkilatı (OIC)
• Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC)
• Şanghay İşbirliği Örgütü (SCO - gözlemci ülke olarak)
• Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO)
• G-77, G-15, G-24 gibi ekonomik ve kalkınma grupları

Son Dönemdeki Gelişmeler

2021’de göreve gelen Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, ABD yaptırımlarına karşı Çin ve Rusya ile ekonomik ilişkileri güçlendirmeye yönelik politikalar izlemiş ve İran, BRICS grubuna katılmıştır. Ancak 2022’de Mahsa Amini’nin ölümü sonrası başlayan protestolar ve iç politikadaki gelişmeler, İran’ın uluslararası alandaki imajını olumsuz etkilemiştir. 2024’te Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan’ın göreve gelmesiyle birlikte dış politikada nasıl bir değişim yaşanacağı henüz netleşmemiştir.

İran'ın Silahlı Kuvvetleri

İran’ın askeri yapısı, İslam Devrimi sonrası şekillenen iki ana bileşene ayrılmaktadır: İran İslam Cumhuriyeti Düzenli Silahlı Kuvvetleri (Artesh) ve İran Devrim Muhafızları Ordusu (IRGC - Sepah). Her iki yapı da silahlı kuvvetlerin farklı alanlarında faaliyet göstermektedir ve İran'ın savunma stratejisinde belirleyici roller üstlenmektedir.

İran İslam Cumhuriyeti Düzenli Silahlı Kuvvetleri (Artesh)

Artesh, İran’ın geleneksel ordusu olarak görev yapmaktadır ve kara, hava, deniz ve hava savunma kuvvetlerinden oluşmaktadır. Görevi, İran’ın sınırlarını dış tehditlere karşı korumaktır.

Kara Kuvvetleri (İran Kara Ordusu):

• 350.000 personelden oluşmaktadır.
• Tanklar, zırhlı araçlar ve konvansiyonel askeri birliklerle donatılmıştır.
• Sınır güvenliği ve ülke içindeki askeri üslerin korunmasından sorumludur.

Hava Kuvvetleri:

• 40.000 personeli bulunmaktadır.
• Eski ABD ve Sovyet yapımı uçaklara sahiptir, ancak son yıllarda Rusya ve Çin’den askeri hava araçları tedarik etmiştir.
• Hava savunma sistemlerini modernize etmeye çalışmaktadır.

Deniz Kuvvetleri:

• 18.000 personeli bulunmaktadır.
• Hürmüz Boğazı, Basra Körfezi ve Umman Denizi'nde faaliyet göstermektedir.
• Büyük savaş gemileri ve denizaltılar Artesh Deniz Kuvvetleri'nin kontrolündedir.

Hava Savunma Kuvvetleri:

• İran’ın füze savunma sistemlerinden sorumludur.
• Rusya’dan S-300 gibi hava savunma sistemleri tedarik etmiştir.

İran Devrim Muhafızları Ordusu (IRGC - Sepah)

Devrim Muhafızları, 1979 İslam Devrimi sonrasında kurulmuş ve doğrudan İran’ın dini liderine bağlı olan askeri bir güçtür. İç güvenlik, ideolojik koruma ve dış operasyonlardan sorumludur.

IRGC Kara Kuvvetleri:

• 100.000-150.000 arasında personeli bulunmaktadır.
• İç güvenliği sağlamak, rejim karşıtı faaliyetleri bastırmak ve sınır ötesi askeri operasyonlar yürütmekle görevlidir.

IRGC Deniz Kuvvetleri:

• 20.000 personeli bulunmaktadır.
• Basra Körfezi ve Hürmüz Boğazı'nda küçük hızlı saldırı botları ve insansız hava araçları ile operasyonlar yürütmektedir.
• ABD ve Batı donanmalarına karşı asimetrik savaş stratejisi geliştirmiştir.

IRGC Havacılık ve Uzay Kuvvetleri:

• Füze programlarını ve balistik füze sistemlerini kontrol etmektedir.
• Stratejik füze gücünün ana komutası buradadır.

Kudüs Gücü (Qods Force):

• 5.000-15.000 arasında elit personelden oluşmaktadır.
• Suriye, Irak, Lübnan, Yemen ve Afganistan gibi ülkelerde İran'ın vekil savaşçılarını desteklemekle görevlidir.
• Lübnan’da Hizbullah, Yemen’de Husiler gibi gruplara askeri eğitim ve lojistik destek sağlamaktadır.

Besiç Milis Güçleri (Basij):

• 90.000 aktif üyesi bulunmaktadır.
• Sivil savunma, rejim karşıtı protestoların bastırılması ve ideolojik eğitimlerle ilgilenmektedir.
• Gençler arasında gönüllü taburlar oluşturarak iç güvenlik operasyonlarına destek vermektedir.

İran’ın Askeri Harcamaları ve Savunma Sanayii

• İran, 2023 yılı itibarıyla GSYİH’sinin %2,1’ini askeri harcamalara ayırmaktadır.
• Savunma sanayiinde büyük ölçüde kendi üretimine yönelmiş olup dronlar, balistik füzeler ve radar sistemleri geliştirmektedir.
• ABD ve AB yaptırımları nedeniyle Rusya, Çin ve Kuzey Kore ile askeri teknoloji işbirliği yapmaktadır.

İran’ın Uluslararası Askeri Varlığı

• Suriye İç Savaşı boyunca Esad rejimini desteklemek için asker göndermiştir.
• Lübnan, Yemen, Irak ve Afganistan’da İran destekli gruplarla bağlantıları bulunmaktadır.
• Hürmüz Boğazı’nda ABD ve müttefiklerine karşı deniz tatbikatları düzenlemektedir.

Ekonomi ve Ticaret

İran’ın ekonomisi geleneksel olarak devlet kontrolünde olmakla birlikte, son yıllarda finansal kurumlarını ve sanayisini reforme etmeye yönelik çeşitli girişimlerde bulunmuştur. Ülke, petrol ve doğal gaz başta olmak üzere zengin doğal kaynaklara sahip olup bu sektörler ekonomisinin temel direklerini oluşturmaktadır. Ancak uluslararası yaptırımlar, döviz kuru dalgalanmaları ve iç ekonomik belirsizlikler İran’ın ekonomik büyümesini etkilemektedir.

Genel Ekonomik Durum

• İran’ın 2024 yılı itibarıyla GSYİH’si 464 milyar dolar olarak hesaplanmıştır.
• Satın alma gücü paritesine (PPP) göre GSYİH 1,442 trilyon dolara ulaşmış olup dünya sıralamasında 22. sırada yer almaktadır.
• Gerçek GSYİH büyüme oranı 2023 yılında %5,04 olarak gerçekleşmiştir.
• İran’da yüksek enflasyon oranları kaydedilmiş olup 2023 yılı enflasyon oranı %44,58’dir.

Ekonomik Yapı ve Sektörler

İran ekonomisi üç ana sektörden oluşmaktadır:

Tarım:

• GSYİH’nin %12,8’ini oluşturmaktadır.
• Buğday, şeker kamışı, süt, şeker pancarı, domates, arpa, patates ve portakal gibi ürünler önemli yer tutmaktadır.
• İran, tarımda su kıtlığı ve düşük verimli üretim nedeniyle ithalata bağımlıdır.

Sanayi:

• GSYİH’nin %36,2’sini oluşturmaktadır.
• Petrol, doğalgaz, petrokimya, metal işleme, çimento, tekstil ve savunma sanayi önemli sanayi kollarıdır.
• Petrol ve doğalgaz sektörleri, ulusal gelir ve döviz rezervlerinin büyük bir kısmını karşılamaktadır.
• Sanayideki büyüme oranı 2023 itibarıyla %7,14 olarak hesaplanmıştır.

Hizmetler:

• GSYİH’nin %48,3’ünü oluşturmaktadır.
• Bankacılık, ticaret, lojistik ve kamu hizmetleri önemli bileşenler arasındadır.

Ticaret ve Dış Ekonomi

Dış Ticaret Dengesi ve Yaptırımların Etkisi

İran’ın uluslararası ticareti, uygulanan ekonomik yaptırımlar nedeniyle ciddi kısıtlamalara tabidir. ABD’nin 2018’de Kapsamlı Ortak Eylem Planı’ndan (JCPOA) çekilmesiyle İran’a yönelik nükleer yaptırımlar yeniden devreye girmiştir. 2023 yılında Avrupa Birliği (AB) ve Birleşik Krallık da İran’ın nükleer anlaşmadaki taahhütlerini yerine getirmemesi nedeniyle yaptırımları sürdürmüştür.

• İhracat (2022): 110,88 milyar dolar
• İthalat (2022): 102,47 milyar dolar
• Cari hesap dengesi (2017): 9,49 milyar dolar fazla

İran, ihracat fazlası veren bir ülke olsa da yaptırımlar nedeniyle petrol ihracatında ciddi kısıtlamalarla karşı karşıyadır.

Başlıca İhracat Kalemleri

İran ekonomisinin ana gelir kaynağı olan petrol ve doğalgaz ihracatı, ülkenin toplam ihracat gelirlerinin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. 2022 itibarıyla başlıca ihracat kalemleri şunlardır:

• Etilen polimerleri
• Rafine bakır
• Açık zincirli alkoller
• Alüminyum
• Doğalgaz

Başlıca İthalat Kalemleri

İran, sanayi ve tüketim malzemeleri açısından dışa bağımlıdır. 2022 itibarıyla en çok ithal edilen ürünler şunlardır:

• Yayın ekipmanları
• Mısır
• Soya fasulyesi
• Araç parçaları ve aksesuarları
• Pirinç

Başlıca Ticaret Ortakları

İran’ın dış ticaret ortakları ABD ve Avrupa ile sınırlı olmasa da yaptırımlar nedeniyle Asya ve bölge ülkelerine yönelmiştir. 2022 itibarıyla İran’ın en büyük ihracat ve ithalat ortakları şu şekildedir:

• İhracat ortakları:
• Çin (%36)
• Türkiye (%20)
• Kuveyt (%6)
• Pakistan (%5)
• Hindistan (%4)

• İthalat ortakları:
• Çin (%28)
• Birleşik Arap Emirlikleri (%19)
• Brezilya (%13)
• Türkiye (%9)
• Hindistan (%6)

Enerji Sektörü

İran, küresel enerji piyasasında önemli bir aktördür. Ülke, büyük petrol ve doğal gaz rezervlerine sahiptir ve bu kaynakları sanayi, ihracat ve devlet gelirlerinin temel taşı olarak kullanmaktadır.

Petrol ve Doğalgaz Rezervleri

• Petrol üretimi (2023): 3,985 milyon varil/gün
• Doğalgaz üretimi (2022): 263,28 milyar metreküp
• Doğalgaz rezervleri: 33,987 trilyon metreküp (2021)
• Ham petrol rezervleri: 208,6 milyar varil (2021)

Elektrik ve Yenilenebilir Enerji

• Kurulu elektrik kapasitesi: 80,74 milyon kW (2022)
• Elektrik üretimi: 315,84 milyar kWh (2022)
• Elektrik tüketimi: 315,84 milyar kWh (2022)
• Fosil yakıtlardan enerji üretimi: %93,5
• Hidroelektrik üretimi: %4,4
• Güneş ve rüzgar enerjisi: %0,4

İşgücü ve Sosyal Yapı

İran’ın toplam işgücü yaklaşık 29,78 milyon kişiden oluşmaktadır. İşsizlik oranı 2023 itibarıyla %9,1 olarak hesaplanmıştır.

• Genç işsizlik oranı (15-24 yaş): %22,8
• Erkeklerde: %20
• Kadınlarda: %35,5

Gelir dağılımı eşitsizliği açısından Gini katsayısı 34,8’dir, bu da orta seviyede bir gelir eşitsizliğine işaret etmektedir.

Turizm

İran, zengin tarihi, kültürel mirası ve doğal güzellikleriyle önemli bir turizm potansiyeline sahip olsa da uluslararası yaptırımlar, siyasi koşullar ve altyapı eksiklikleri nedeniyle turizm sektörü tam anlamıyla gelişememiştir. Ülke, tarih boyunca birçok büyük uygarlığa ev sahipliği yapmış olup UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde yer alan birçok önemli yapıya sahiptir.

Kültürel ve Tarihi Miras

İran, tarihsel olarak Pers İmparatorluğu’nun merkezi olmuş ve bu döneme ait önemli yapıları günümüze kadar korumuştur. Toplam 28 Dünya Mirası Alanı’na sahip olan İran’da 26’sı kültürel, 2’si doğal varlık olarak listeye alınmıştır.

Başlıca UNESCO Dünya Mirası Alanları

• Persepolis: Ahameniş İmparatorluğu’nun başkenti olarak bilinen antik kent.
• Çoğa Zanbil: Elam uygarlığına ait büyük bir tapınak kompleksi.
• Bam ve Çevresi: 2003 depreminde zarar gören ve restore edilen tarihi şehir.
• Gülistan Sarayı: Safevî ve Kaçar dönemlerine ait önemli bir saray kompleksi.
• Şuş Tarihi Hidrolik Sistemi: Antik döneme ait mühendislik harikalarından biri.
• Pasargad: Büyük Kiros’un mezarını içeren eski başkent.
• İsfahan’ın İmam Meydanı: Safevî dönemine ait en önemli kültürel merkezlerden biri.
• Tabriz Tarihi Kapalı Çarşısı: Yüzyıllardır Orta Asya ile Avrupa arasındaki ticaret yollarının merkezlerinden biri.
• Yezd Tarihi Şehri: Kumtaşı mimarisiyle dikkat çeken eski bir kent.

^{Kabartma, Persepolis (Essi Sani, https://www.pexels.com/tr-tr/fotograf/antik-duvar-dekorasyonu-5624531/)}

Bu tarihi yapılar, İran’ın kültürel ve turistik çekiciliğini artırmakla birlikte, dini ve politik kısıtlamalar yabancı turist akışını sınırlamaktadır.

Doğal Turizm ve Ekoturizm

İran’ın coğrafi çeşitliliği, dağlık alanlardan çöllere, ormanlardan deniz kıyılarına kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Ülkenin kuzeyinde yer alan Hirkani Ormanları ve Lut Çölü gibi doğal alanlar UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmiştir.

Başlıca Doğal Alanlar ve Ekoturizm Rotaları

• Lut Çölü: İran’ın en sıcak ve en kurak bölgelerinden biri olup jeolojik oluşumları ve kum tepeleriyle tanınır.
• Hirkani Ormanları: Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan ile paylaşılan ve 40 milyon yıl öncesine dayanan eşsiz bir ekosistem.
• Elburz ve Zagros Dağları: Kış sporları, doğa yürüyüşleri ve kampçılık için önemli bölgelerdir.
• Hazar Denizi ve Kıyıları: Subtropikal iklimiyle İran’ın tatil beldeleri arasında önemli bir yer tutar.

Dini Turizm

İran, İslam dünyasının önemli dini merkezlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Şii İslam’ın merkezi konumunda olması nedeniyle özellikle Şii Müslümanlar için kutsal mekanlara ev sahipliği yapmaktadır.

Başlıca Dini Merkezler

• Meşhed: İran’ın en önemli dini şehri olup İmam Rıza Türbesi burada yer almaktadır.
• Kum: İran’daki en büyük ilahiyat merkezlerinden biri olup birçok medreseye ev sahipliği yapmaktadır.
• Şiraz: Şah Çerağ Türbesi ve diğer önemli dini mekanlarla dikkat çeker.
• Kaşan: Geleneksel mimarisi ve tarihi camileriyle öne çıkan şehirlerden biridir.

Bu şehirler, özellikle İran’dan ve komşu Şii nüfusun yoğun olduğu ülkelerden gelen ziyaretçilerin ilgisini çekmektedir.

Modern Turizm ve Şehir Hayatı

İran’ın başkenti Tahran, modern müzeler, sanat galerileri ve kültürel etkinlikleriyle ülkenin çağdaş yüzünü yansıtmaktadır. Aynı zamanda büyük şehirler, alışveriş merkezleri ve geleneksel çarşılarla ticari ve turistik aktiviteler için çeşitli imkanlar sunmaktadır.

Öne Çıkan Şehirler ve Turistik Yerler

• Tahran:
• Gülistan Sarayı ve Tahran Büyük Çarşısı gibi önemli tarihi mekanlar.
• Milad Kulesi, modern İran’ın sembollerinden biridir.
• Çağdaş Sanat Müzesi, Batı ve İran sanatını bir araya getiren önemli koleksiyonlara sahiptir.

• İsfahan:
• Nakş-ı Cihan Meydanı, UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer almaktadır.
• İsfahan Cuma Camii, İran’daki en eski camilerden biridir.

• Şiraz:
• Hafız ve Sadi’nin Türbeleri, İran’ın en ünlü şairlerine adanmıştır.
• Eram Bahçesi, Pers bahçe mimarisinin önemli örneklerinden biridir.

• Tebriz:
• Tarihi Kapalı Çarşı, İran’ın ticaret geçmişini yansıtan önemli bir alışveriş merkezidir.

^{Gülistan Sarayı, Tahran (Necati Ömer Karpuzoğlu, https://www.pexels.com/tr-tr/fotograf/gulistan-sarayi-iran-29872085/)}

Turizmin Karşılaştığı Zorluklar

İran’da turizmin gelişimini engelleyen bazı faktörler bulunmaktadır:

1. Uluslararası yaptırımlar: Bankacılık sistemine getirilen kısıtlamalar nedeniyle yabancı turistlerin para transferi ve ödeme işlemleri zorlaşmaktadır.
2. Siyasi istikrarsızlık: Zaman zaman yaşanan iç karışıklıklar ve protestolar turizm akışını olumsuz etkilemektedir.
3. Vize ve seyahat kısıtlamaları: Bazı ülkelerden gelen ziyaretçilere vize alma süreci uzun ve karmaşık olabilmektedir.
4. Kadınlara yönelik kısıtlamalar: Kadın turistlerin belirli kıyafet kurallarına uyması gerekmektedir, bu durum özellikle Batılı turistler için caydırıcı olabilmektedir.
5. İnternet erişimi ve iletişim sorunları: Devlet kontrolündeki medya ve internet kısıtlamaları, dijital platformlar aracılığıyla turizmin gelişmesini sınırlamaktadır.

Kültür ve Sanat

İran, tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin ve kültürel akımların kesişme noktası olmuş; sanat, edebiyat, mimari ve geleneksel el sanatları gibi alanlarda zengin bir mirasa sahip olmuştur. Ülkenin Fars kültürü, İslamî sanat anlayışı ve yerel geleneklerle şekillenmiş bir kültürel yapısı bulunmaktadır. İran kültürü, özellikle edebiyat, müzik, sinema, mimari ve el sanatları alanlarında kendine özgü bir kimlik oluşturmuştur.

Edebiyat

İran, dünya edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Fars edebiyatı, özellikle şiir alanında büyük bir etkiye sahiptir ve klasik Fars şairleri dünya çapında tanınmaktadır.

Öne Çıkan Şairler ve Eserler

• Firdevsî (940-1020): İran edebiyatının en önemli eserlerinden biri olan Şehname’yi yazmıştır. Bu eser, İran’ın mitolojik ve tarihi geçmişini epik bir anlatımla sunmaktadır.
• Hâfız (1315-1390): Gazelleriyle tanınan Hâfız, Fars şiirinin en büyük ustalarından biridir. Divanı, İran kültüründe önemli bir yer tutmaktadır.
• Sâdî (1210-1292): Bostan ve Gülistan adlı eserleri, etik öğütler ve hikmetli sözler içeren önemli metinlerdir.
• Ömer Hayyam (1048-1131): Rubaileri ile ünlü olan Hayyam, edebiyatın yanı sıra matematik ve astronomi alanlarında da çalışmalar yapmıştır.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî (1207-1273): Aslen Horasan bölgesinde doğan Mevlânâ, Mesnevi adlı eseriyle İslam dünyasında tasavvufi düşüncenin en önemli isimlerinden biri olmuştur.

İran’da şiir ve edebiyat, yalnızca edebi bir alan değil, aynı zamanda toplumsal ve kültürel yaşamın önemli bir parçası olmuştur.

Mimari ve Şehircilik

İran’ın mimari mirası, antik dönemlerden İslam sanatına kadar geniş bir yelpazede incelenebilir. Zengin süslemeler, simetri anlayışı ve dini motiflerin ağırlıklı olduğu bir yapı anlayışı hâkimdir.

Öne Çıkan Mimari Yapılar

• Persepolis: Ahameniş İmparatorluğu döneminden kalan en önemli yapıdır.
• İsfahan’daki İmam Meydanı: Safevî dönemine ait, simetrik tasarımıyla dikkat çeken bir meydan.
• Şiraz’daki Nasır El-Mülk Camii: Renkli camlarıyla ünlü, ışık ve gölge oyunlarıyla dikkat çeken bir yapı.
• Yezd’in tarihi çöl mimarisi: Geleneksel rüzgâr kuleleri (bâdgir) ile ünlüdür.

İran mimarisinde, özellikle İslam etkisiyle cami ve medrese mimarisi gelişmiş, kubbeler ve mozaik süslemeler belirgin bir unsur haline gelmiştir.

^{Nasır El-Mülk Camii (Peyvand Pezeshki, https://www.pexels.com/tr-tr/fotograf/siraz-nasir-ul-mulk-camisi-27040223/)}

Geleneksel El Sanatları

İran, el sanatları konusunda geniş bir kültürel mirasa sahiptir. Halıcılık, çinicilik, minyatür sanatı ve tezhip gibi alanlarda İranlı ustalar, dünya çapında tanınan eserler üretmiştir.

Öne Çıkan El Sanatları

• İran Halıları: Dünyaca ünlü olan İran halıları, özellikle Tebriz, Kaşan ve İsfahan gibi şehirlerde üretilmektedir.
• Çinicilik ve Seramik: İran’ın en önemli sanatsal miraslarından biri olan çinicilik, özellikle cami süslemelerinde ve saraylarda yaygın olarak kullanılmıştır.
• Minyatür Sanatı: Osmanlı ve Hint minyatür sanatı üzerinde büyük etkisi bulunan İran minyatürü, özellikle Safevî döneminde gelişmiştir.
• Hat Sanatı: Arap harfleriyle yapılan süslemeli yazılar, İslam sanatı içinde önemli bir yer tutmaktadır.

Bu el sanatları, İran’ın sanatsal kimliğinin önemli bir parçası olmaya devam etmektedir.

Müzik ve Geleneksel Çalgılar

İran müziği, hem geleneksel hem de modern unsurları barındıran bir yapıya sahiptir. Klasik İran müziği, modal sistemler üzerine kurulu olup doğaçlama ve ritmik yapı ön plandadır.

Geleneksel İran Çalgıları

• Setar: İran’ın en eski telli çalgılarından biri.
• Tar: Türk ve İran müziğinde kullanılan telli bir enstrüman.
• Santur: Çekiçlerle çalınan bir tür dulcimer.
• Kamança: Yaylı bir çalgı olup özellikle halk müziğinde sıkça kullanılır.
• Daf: İran’ın geleneksel vurmalı çalgılarından biri.

İran müziği, Şii tasavvuf müziği ve geleneksel halk ezgileriyle de zenginleşmiş, farklı dönemlerde klasik ve modern tarzlarla birleşerek evrim geçirmiştir.

Sinema

İran sineması, son yıllarda uluslararası alanda büyük başarılar elde etmiştir. Özellikle Abbas Kiyarüstemi, Asgar Ferhadi ve Mecid Mecidi gibi yönetmenler, İran sinemasını dünya çapında tanınır hale getirmiştir.

Öne Çıkan Yönetmenler ve Filmler

• Abbas Kiyarüstemi: Kirazın Tadı (1997), Rüzgâr Bizi Sürükleyecek (1999).
• Asgar Ferhadi: Bir Ayrılık (2011), Satıcı (2016) – Oscar ödülleri kazanmıştır.
• Mecid Mecidi: Cennetin Çocukları (1997), Cennetin Rengi (1999).

İran sineması, toplumsal gerçekçilik, sembolizm ve minimalist anlatım teknikleriyle ön plana çıkmaktadır.

Geleneksel Kutlamalar ve Festivaller

İran’da kültürel kimliği belirleyen en önemli unsurlardan biri de geleneksel bayramlar ve festivallerdir. Bu kutlamalar, İslamî ve eski Pers kültürüne dayanan unsurları içermektedir.

Başlıca Geleneksel Kutlamalar

• Nevruz: İran Yeni Yılı, baharın başlangıcını simgeler.
• Şeb-i Yelda: En uzun gece olan 21 Aralık’ta kutlanan bir festival.
• Tasua ve Aşura: Kerbela olaylarını anmak için düzenlenen dini törenler.
• Çaharşanbe Suri: Nevruz’dan önceki Çarşamba günü yapılan geleneksel ateş festivali.

Bu kutlamalar, İran toplumunun kültürel devamlılığını sağlayan önemli etkinliklerdir.