İrritabl Bağırsak Sendromu (İBS) yapısal ve biyokimyasal bir bozukluğun bulunmadığı, kronik ve tekrarlayan karın ağrısı ile seyreden fonksiyonel bir mide-bağırsak (gastrointestinal) sistem hastalığıdır. Genellikle karın ağrısı, gaz, şişkinlik, kabızlık ve ishal gibi belirtilerle kendini gösterir. İBS’nin oluşum mekanizmasının tam olarak açıklanamaması hastalığın yönetimini zorlaştırmakta ve multidisipliner yaklaşımları gerekli kılmaktadır.
Epidemiyoloji
İBS, dünya genelinde en yaygın görülen fonksiyonel gastrointestinal hastalıklar arasında yer alır. Küresel yaygınlığı %10–20 arasında değişmektedir.【1】 Türkiye’de yapılan araştırmalar, İBS prevalansının %19 olduğunu ve özellikle kadınlarda daha sık görüldüğünü ortaya koymaktadır.【2】 Kadınlarda görülme oranı erkeklere göre yaklaşık iki kat daha fazladır.【3】 İBS genellikle genç erişkinlikte başlar ve orta yaşta devam edebilir. İleri yaşlarda prevalans azalma eğilimindedir.
Oluşum Mekanizması
İBS’nin kesin nedeni bilinmemekle birlikte hastalığın gelişiminde çok faktörlü mekanizmalar rol oynamaktadır.
Beyin–Bağırsak Ekseni Bozukluğu: Beyin ve bağırsak arasındaki çift yönlü iletişimde bozukluklar, İBS’nin temel mekanizmalarından biridir. Bu durum visseral duyarlılık artışına ve gastrointestinal motilite bozukluklarına yol açar.
Visseral Aşırı Duyarlılık: Normal bağırsak gerilmelerine karşı aşırı ağrı yanıtı oluşur. Bu, İBS’li bireylerde karın ağrısının daha belirgin olmasına sebep olur.
Gastrointestinal Motilite Bozuklukları: Bağırsak hareketlerinin düzensizliği, kabızlık, ishal veya karma tip tabloların ortaya çıkmasına neden olur.
Mikrobiyota Değişiklikleri: İBS’de bağırsak mikrobiyotasının bileşimi değişir. Bazı probiyotiklerin belirtileri azaltması, mikrobiyota rolünü destekler.
Bağışıklık Sisteminin Rolü: Bağırsak mukozasında inflamatuar yanıtlar ve mast hücresi aktivasyonu görülür.
Psikososyal Faktörler: Stres, anksiyete, depresyon gibi psikososyal faktörler İBS belirtilerini tetikleyebilir veya şiddetlendirebilir. Psikosomatik etki ile bağırsak hareketlerinde ve duyarlılığında değişiklikler meydana gelebilir. Nevrotik kişilik özellikleri İBS ile ilişkilendirilmiştir.
İBS'de Etkilenen Bağırsak Yapısı (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)
Besin Duyarlılığı
Bazı besinler İBS belirtilerini tetikleyebilir. Yaygın tetikleyici besinler arasında yüksek karbonhidrat içerikli yiyecekler, yağlı besinler, kahve, alkol, baharatlı yiyecekler ile buğday ve glüten içeren ürünler yer almaktadır. Bu tür besinlerin tüketimi bağırsakta lümen distansiyonuna, bağışıklık sisteminin aktivasyonuna, mast hücresi inflamasyonuna ve visseral duyarlılığın artmasına yol açarak belirtilerin şiddetlenmesine neden olabilir. Bu nedenle İBS yönetiminde bu besinlerin tüketiminin sınırlandırılması veya bireysel intoleranslara göre düzenlenmesi önemlidir.
Klinik Bulgular
İBS’nin temel bulgusu tekrarlayan karın ağrısıdır. Bu ağrı genellikle dışkılama (defekasyon) ile ilişkilidir ve defekasyon sıklığında veya kıvamında değişiklikler görülür. Başlıca belirtiler karın ağrısı veya rahatsızlık, şişkinlik, gaz, defekasyon sıklığında değişiklik, kabızlık ve/veya ishal, acil defekasyon isteğidir.
Alt Tipler
Roma IV kriterlerine göre İBS, klinik olarak dört ana alt tipe ayrılır:
- Kabızlık baskın İBS (İBS-K): Bu alt tipte dışkı genellikle sert kıvamlıdır ve defekasyon sıklığı azalmıştır.
- İshal baskın İBS (İBS-İ): Bu tipte dışkı genellikle sulu veya gevşek kıvamlıdır ve defekasyon sıklığı artmıştır.
- Karma tip İBS (İBS-Karma): Bu alt tipte Hem kabızlık hem ishal belirtileri görülebilmektedir.
- Sınıflandırılamayan İBS: Belirgin bir alt tipe girmeyen olgular bu sınıfa dâhil edilir.
Tanı
Tanı koyarken organik hastalıkların dışlanması gerekir. Laboratuvar ve endoskopik incelemeler genellikle normaldir. İBS tanısı için Roma IV kriterleri kullanılır. Roma IV kriterleri şu şekilde ifade edilir: Son üç ay içinde ayda en az bir gün tekrarlayan karın ağrısı veya rahatsızlık olmalıdır. Bu ağrı veya rahatsızlık defekasyon ile ilişkilidir. Ayrıca dışkı sıklığında veya kıvamında değişiklik gözlenmelidir.
Roma IV Kriterlerine Göre İBS Tanı Kriterleri (Dere, 2025)【4】
Tedavi Yaklaşımları
İBS yönetimi, multidisipliner bir yaklaşım gerektirmektedir. Hastalık multifaktöriyel bir yapıya sahip olduğundan tedavi, bireyselleştirilerek hastanın belirtilerine ve yaşam koşullarına göre planlanmalıdır. Yönetim sürecinde diyet ve yaşam tarzı düzenlemeleri temel bir yer tutar. Dengeli beslenme, yeterli sıvı alımı ve düzenli fiziksel aktivite belirtilerin kontrolüne katkı sağlar. Bunun yanı sıra farmakolojik tedavi özellikle ağrı, ishal veya kabızlık gibi baskın belirtilerin hafifletilmesinde önemli rol oynar. Psikososyal müdahaleler de tedavinin önemli bir bileşenidir; bilişsel davranışçı terapi ve stres yönetimi yöntemleri, belirtilerin sıklığını ve şiddetini azaltabilir. Ayrıca probiyotikler, prebiyotikler ve lif takviyeleri gibi besin destekleri, bağırsak mikrobiyotasını dengeleyerek hastalığın yönetiminde yardımcı unsurlar olarak değerlendirilmektedir.
Diyet ve Beslenme Yaklaşımları
Genel Diyet Önerileri
İBS olan bireyler için diyet düzenlemeleri belirtilerin kontrolünde önemli bir yer tutar. Günlük beslenmede düzenli öğün tüketimine özen gösterilmeli, öğün atlanmamalı ve yiyecekler iyi çiğnenerek tüketilmelidir. Yeterli sıvı alımı sağlanmalıdır. Genellikle günde 1,5–2 litre su içilmesi önerilir. Alkol, kafein, gazlı içecekler ve baharatlı yiyecekler bağırsak hassasiyetini arttırabileceğinden tüketimi sınırlandırılmalıdır. Ayrıca düzenli fiziksel aktivite bağırsak hareketlerinin düzenlenmesine ve genel iyilik halinin korunmasına katkı sağlar.
Özel Diyetler
Düşük FODMAP Diyeti
Fermente olabilen oligosakkaritler, disakkaritler, monosakkaritler ve polioller (FODMAP) içeren besinlerin sınırlandırılması hedeflenir. Bu diyet İBS belirtilerinin azaltılmasında etkilidir ancak uygulanması uzman diyetisyen kontrolü gerektirir.
Glütensiz Diyet
Glüten duyarlılığı olan İBS hastalarında belirtilerin azalmasına katkı sağlar. Glüten dışındaki buğday bileşenleri de belirtilerin oluşmasına katkıda bulunabilir.
Laktozsuz Diyet
Laktoz intoleransı olan İBS hastalarında belirtilerin azalmasını sağlar. Ancak her İBS hastasının laktoz intoleransı göstermediği unutulmamalıdır.
Fruktozsuz Diyet
Fruktoz malabsorpsiyonu bazı İBS hastalarında belirtileri artırabilir. Fruktanlar fermente olabilen karbonhidratlar olarak şişkinlik, gaz ve ağrıya neden olabilir.
Besin Destekleri
Probiyotikler
Probiyotikler, yeterli miktarda alındığında bağırsak mikrobiyotasına fayda sağlayan canlı mikroorganizmalardır. Bazı probiyotik türleri özellikle belirli İBS alt tiplerinde gastrointestinal belirtileri azaltabilir. Etki suşa özgüdür; hangi suşların en etkili olduğu konusunda net bir veri bulunmamaktadır. Probiyotiklerin etkilerini değerlendirmek için en az 4 haftalık düzenli tüketim önerilmektedir.
Prebiyotikler ve Lifler
Prebiyotikler, bağırsak mikrobiyotasının seçici olarak kullandığı besin öğeleridir. Psyllium (çözünür lif), tüm İBS tiplerinde belirtilerin iyileşmesine katkıda bulunabilir. Buğday kepeği (çözünmez lif), uzun dönemde bazı hastalarda etkin olsa da bazı vakalarda belirtileri kötüleştirebilir. Lif takviyeleri kademeli olarak artırılmalıdır; aksi halde karın şişkinliği ve rahatsızlık gelişebilir.
Uyarı: Bu maddede yer alan içerik, yalnızca genel ansiklopedik bilgi amacı taşımaktadır. Buradaki bilgiler tanı koyma, tedavi etme ya da tıbbi yönlendirme amacıyla kullanılmamalıdır. Sağlıkla ilgili konularda karar vermeden önce mutlaka bir hekime veya uzman sağlık personeline danışmanız gerekmektedir. Bu bilgilerin tanı veya tedavi amacıyla kullanılması sonucunda doğabilecek durumlardan madde yazarı ve KÜRE Ansiklopedi herhangi bir sorumluluk kabul etmez.
