İslimye Çuka Fabrikası, Osmanlı Devleti tarafından 1835 yılında İslimye’de (bugünkü Bulgaristan sınırları içindeki Sliven) kurulan, devlet eliyle işletilen bir yünlü kumaş üretim fabrikasıdır. Fabrika Osmanlı Devleti'nin Rumeli'de kurduğu ilk modern fabrikadır. Fabrikanın temel amacı, Osmanlı ordusunun özellikle kışlık kıyafetlerinde kullanılan çuka kumaşını yerli üretimle karşılamak ve dışa bağımlılığı azaltmaktır.

^{Çuka Fabrikası Günümüzde (Oink)}

Çuka, dayanıklı ve kalın bir yünlü kumaş türüdür. Bu kumaş Osmanlı döneminde askerî elbiseler başta olmak üzere çeşitli resmi ve sivil kıyafetlerde yaygın olarak kullanılmıştır. İslimye Çuka Fabrikası, bu kumaşın üretimi için 19. yüzyılda kurulan Feshane-i Âmire, İzmit Çuka Fabrikası ve Hereke Dokuma Fabrikası gibi büyük devlet yatırımları arasında yer alır.

İslimye Çuka Fabrikası’nın Kuruluşu

İslimye Çuka Fabrikası, Osmanlı Devleti’nin askeri tekstil ihtiyacını karşılamak amacıyla 1835 yılında kurulmuştur. Fabrikanın kuruluş süreci, İslimye’de yaşayan Dobro Celasko adlı bir girişimcinin Almanya ve Rusya’daki çuka fabrikalarını incelemesiyle başlamıştır. Celasko, bu gezilerin ardından İslimye’de kendi imkânlarıyla küçük ölçekli bir dokuma atölyesi kurmuştur.

Osmanlı Devleti, bu girişimi destekleyerek Celasko’ya 200.000 guruş sermaye tahsis etmiş ve ürettiği çuka kumaşları belirlenen birim fiyat üzerinden satın almayı garanti etmiştir. Devlet, Celasko ile yaptığı anlaşmada her zira (yaklaşık 68 cm) kumaş için 21 guruş 10 pare ödeme yapmayı kabul etmiştir. Anlaşmanın şartlarına göre Celasko, yılda 20.000 zira çuka üretmeyi taahhüt etmiştir. Fabrikanın çekirdeğini, bu ilk yıllarda kurulan 12 adet dokuma tezgâhı ve temel yün işleme makineleri oluşturmuştur. 1836 yılında fabrikanın üretim süreci başlamış ancak ilk yıl üretim yalnızca 900 zira ile sınırlı kalmıştır. Bu düşük üretim, bölgedeki işçilerin çuka dokuma konusunda tecrübesiz olmasından kaynaklanmıştır.

Osmanlı yönetimi, fabrikanın kapasitesini artırmak ve kaliteyi yükseltmek amacıyla hem teknik destek sağlamış hem de üretim araçlarının modernleşmesine yönelik yatırımlar yapmıştır. Bu kapsamda, fabrika için 1842 yılında Fransa’dan 80.000 guruş bedelle 10 yeni makine satın alınmıştır. Aynı yıl fabrika için ilave binalar inşa edilmiş ve kapasitenin genişletilmesi süreci başlatılmıştır.

Makineleşme ve Teknolojik Altyapı

İslimye Çuka Fabrikası, kuruluşundan itibaren dönemin sanayi anlayışına uygun olarak kısmen makineleşmiş bir yapıya sahiptir. Fabrikanın ilk yıllarında kullanılan üretim teknolojisi, Avrupa’daki modern çuka fabrikalarına benzer şekilde geliştirilmiştir. Fabrikanın makine altyapısı zamanla hem üretim miktarını artırmak hem de kumaş kalitesini yükseltmek amacıyla yenilenmiş ve genişletilmiştir. 1836 yılında fabrikanın üretim çekirdeğini oluşturan makine parkı, temel olarak 12 adet dokuma destegâhı (tezgâh) ve çeşitli yün işleme makinelerinden oluşmuştur. Bu makineler Almanya ve Rusya’daki örneklerden ilham alınarak temin edilmiştir.

Fabrikanın ilk dönemlerinde kullanılan makineler şunlardır:

• 1 adet iplik sarma çarkı
• 1 adet hav çıkarma çarkı (çuka kumaşın yüzeyindeki tüyleri düzenler)
• 2 adet yapağı pederek çarkı (yapağının taranması)
• 2 adet şilte çarkı (taraktan çıkan yapağıyı şilte hâline getirir)
• 1 adet ditme ve açma çarkı (ham yapağıyı temizleyip açar)
• 7 adet kaba iplik çıkrığı (yapağıyı kaba ipliğe dönüştürür)
• 12 adet ince iplik çıkrığı (kaba ipliği ince ipliğe çevirir)
• 12 adet iplik dokuma desteği

Bu makinelerle kumaşın tüm üretim aşamaları—yapağı temizleme, tarama, ipliğe dönüştürme ve dokuma—aynı fabrika içinde gerçekleştirilmiştir.

Fabrikanın makineleşme süreci özellikle 1842 yılında hızlanmıştır. Bu yılda Fransa’dan 80.000 guruş harcanarak ilave 10 adet makine satın alınmıştır. Bu makineler arasında:

• 1 adet hallaç çarkı (yapağıyı havalandırır ve temizler)
• 1 adet kalın iplik tarama çarkı
• 2 adet ince iplik çarkı
• 2 adet fitil sarma çarkı
• 1 adet tel tarağı (iplik düzgünlüğünü sağlar)
• 1 adet kalın iplik çekme çarkı
• 1 adet ince iplik çekme çarkı
• 1 adet hav kırkma çarkı (kumaşın yüzey pürüzsüzlüğünü sağlar)

Makineleşme sürecine paralel olarak fabrika bünyesinde yeni binalar inşa edilmiştir. Bu binalar, iplik depoları, kumaş kurutma alanları, sabun ve tutkal kazanları, marangozhane, demirhane, dökümhane ve makine bakım atölyeleri gibi bölümleri içermiştir. Ayrıca fabrikanın su ile çalışan büyük mil sistemiyle makinelerin enerji ihtiyacı sağlanmıştır. Su gücü ile dönen miller, dokuma tezgâhları ve iplik makinelerini çalıştırmıştır.

^{Bulgar Perspektifinden Fabrikanın Kuruluşu ve Günümüzdeki Müzesi (Discovery of Passenger)}

Makineleşmenin hızlanması, üretimin hem miktarını hem de kalitesini artırmıştır. 1837 yılında yalnızca 5.500 zira olan üretim, 1839 yılına gelindiğinde 20.000 zira seviyesine çıkmıştır. 1844 yılında yeni bina ve makine yatırımlarıyla hedeflenen yıllık üretim kapasitesi 100.000 zira olarak belirlenmiştir.

Fabrikanın teknolojik altyapısı, Osmanlı Devleti’nin ithal makinelere ve teknik uzmanlara olan bağımlılığını da göstermektedir. Ancak aynı dönemde yerel ustalar tarafından bazı makinelerin prototipleri geliştirilmeye başlanmış ve makine yapımında kısmi bir yerli üretim başarısı da sağlanmıştır.

Üretim Kapasitesi ve Finansal Yapı

İslimye Çuka Fabrikası, kuruluşunda yıllık 20.000 zira çuka üretme hedefiyle faaliyet göstermeye başlamıştır. 1837 yılında üretim 5.500 zira, 1838 yılında 12.000 zira, 1839 yılında ise 20.000 zira seviyesine çıkmıştır. 1844 yılında üretim 50.000 zira seviyesine ulaşmış, Tanzimat sonrası dönemde ise bu kapasitenin 100.000 ziraya çıkarılması hedeflenmiştir ancak bu hedefe sürekli ulaşılamamıştır. Fabrikanın finansal yapısı büyük ölçüde Hazine-i Hassa’dan sağlanan sermaye ile desteklenmiştir. Kuruluş aşamasında Dobro Celasko’ya verilen 200.000 guruş sermaye ile başlayan finansman süreci, fabrika büyüdükçe artmış, 1842 yılında fabrikanın genişletilmesi için bina yapımı ve teçhizat masrafı olarak 588.051 guruş harcanmış, ilave bina ve makine ihtiyacı için de 583.742 guruş ek bütçe gereksinimi tespit edilmiştir. Böylece fabrikanın genişletilme sürecinde toplam yatırım maliyeti 1.171.793 guruş seviyesine ulaşmıştır. Fabrikanın satış fiyatları üretim maliyetlerine ve piyasa koşullarına göre belirlenmiştir. 1842 yılında üretilen çukanın satış fiyatı 24 guruş olarak tespit edilmiş, bu fiyat aynı dönemde kaba kalite çuka için 16 guruş ve iyi kalite çuka için ise 28 guruş olmuştur.

^{1836-1849 Üretim, Masraf ve Gelir Grafiği (Kaynak: Mehmet Salih Çoban)}

Müdürlük Sistemi ve İşleyiş Modeli

Fabrikanın işletim modeli farklı dönemlerde değişen idari yapılarla yürütülmüştür. Kuruluşunda yönetim Dobro Celasko tarafından yürütülmüş ve Celasko, çuka üretimini belirlenen numune ve kaliteye uygun olarak gerçekleştirmekle yükümlü tutulmuştur. Ürettiği her zira çuka için 21 guruş 10 pare ödeme almış ve taahhüt edilen üretim miktarı yılda 20.000 zira olarak belirlenmiştir. 1842 yılında müdürlük görevine İslimye muhassılı Mustafa Kani Bey atanmış ve bu tarihten itibaren fabrikanın işletilmesiyle muhassıllık görevi birleştirilmiştir. Mustafa Kani Bey’e hem muhassıllık hem de fabrika müdürlüğü için 7.000 guruş maaş bağlanmıştır. 1844 yılında Kani Bey’in ölümünün ardından müdürlük görevine Ali Rıza Efendi getirilmiş ve onun döneminde üretim modeli değişerek taahhütlü üretim sistemine geçilmiştir. Bu sistemde müdür, belirli bir ortalama maliyetle kumaş üretmeyi taahhüt etmiş ve maliyetin üstüne çıkması durumunda farkı kendi gelirinden karşılamıştır. 1852 yılında müdürlüğe getirilen Salih Efendi, üretimi 14 guruş ortalama maliyetle gerçekleştirmeyi kabul etmiş ve aynı yıl için üretim hedefi 60.000 zira olarak belirlenmiştir. Bu maliyet daha önceki müdürlerin ortalama maliyetlerinden daha düşüktür. Mustafa Efendi 17,5 guruş, Ali Rıza Efendi 17 guruş 4 pare, Hurşit Ağa ise 16 guruş 2 akçe maliyetle üretim yapmıştır. Bu sistem, daha düşük maliyetle üretim yapmayı taahhüt eden müdürün göreve getirilmesini sağlamış ancak piyasa koşulları, hammadde maliyetleri ve üretim kalitesinin korunması açısından yönetimin sürekli denetim altında tutulmasını zorunlu kılmıştır.

Hammadde Temini ve Merinos Yetiştiriciliği

Fabrikanın ana hammaddesi olan yapağı, İslimye ve çevresindeki Silistre, Dobrice ve Karınabad bölgelerinden sağlanmıştır. Her yıl koyun kırkım döneminde 50.000 kıyye (yaklaşık 64.000 kilogram) yapağı satın alınmış ve 1850’li yıllarda bu miktar 80.000 kıyye’ye kadar yükselmiştir. Yüksek kaliteli yapağı ihtiyacını karşılamak amacıyla Osmanlı Devleti 1842 yılında 1.500 baş merinos koyununu Vidin müşirine, 500 baş merinos koyununu ise Silistre ve Rumeli müşirlerine satın aldırmıştır. Bu koyunlar İslimye’ye yakın bölgelerdeki Hamza, Berat, Azab, Eğriboyun ve Sekban kışlaklarına yerleştirilmiş ve merinos yetiştiriciliği için sistematik bir üretim planı uygulanmıştır. 1847 yılında kışlaklarda toplam koyun sayısı 12.227’ye ulaşmış ve bu sayının %37’si merinos koyunlarından oluşmuştur. 1849 yılında koyun sayısı 13.725’e ve 1851 yılında 16.804’e çıkmış, merinos oranı bu tarihlerde %50 seviyesine kadar yükselmiştir. Ancak merinos koyunu yetiştiriciliği, yüksek maliyetler ve bakım sorunları nedeniyle 1853 yılında sona erdirilmiş, aynı yıl devlet kışlaktaki tüm koyunları müzayede yoluyla satma kararı almış ve merinos koyunlarına sağlanan ondalık ağnam vergisi muafiyetini de kaldırmıştır.

Ekonomik Veriler ve Üretim Maliyetleri

Fabrikanın finansal kayıtlarına göre 1845 yılında toplam masraf 74.437 guruş, gelir 59.295 guruş olmuş ve bu yılda ortaya çıkan 15.142 guruşluk açık İslimye kaymakamlığı tarafından karşılanmıştır. 1849 yılında gelir 147.657 guruş, masraf 131.013 guruş olarak gerçekleşmiş ve 16.644 guruşluk fazla bütçe hazineye aktarılmıştır. Fabrikanın en düşük üretim maliyetine ulaştığı yıl 1852 yılıdır ve bu yılda müdür Salih Efendi üretimi 14 guruş ortalama maliyetle gerçekleştirmiştir. Buna karşılık daha önceki yıllarda maliyetler genellikle 17 ila 18 guruş arasında değişmiştir. Ancak 1855 yılına gelindiğinde, yapağı fiyatlarının kıyye başına 13–14 guruş seviyesine yükselmesi ve işçilik maliyetlerinin artması nedeniyle ortalama üretim maliyeti 20 guruşa çıkarılmıştır. Üretilen çukanın satış fiyatı dönemsel olarak değişmiş, 1842 yılında 24 guruş, daha düşük kalite için 16 guruş ve daha yüksek kalite için ise 28 guruş olarak belirlenmiştir. Fabrikanın bina yapımı ve teknik donanım maliyeti toplamda 588.051 guruş, ek bina ve donanım masrafı ise 583.742 guruş olmuş ve böylece toplam genişletme maliyeti 1.171.793 guruş seviyesine ulaşmıştır.

^{Ekonomik Veriler ve Üretim Maliyetleri (Kaynak: Mehmet Salih Çoban)}

Fabrikanın Kapanışı ve Günümüzdeki Durumu

Fabrika, 1860’lı yıllardan itibaren kademeli olarak faaliyetlerini azaltmış, üretim hacmi ciddi şekilde düşmüştür. 1890 yılına gelindiğinde fabrikanın üretim kapasitesi yarı yarıya azaltılmış, bazı üretim hatları tamamen durdurulmuştur. 1895 yılında ise fabrika fiilen kapanmış, çalışan işçilerin büyük kısmı işten çıkarılmış ve makinelerin önemli bir bölümü demonte edilerek İzmit ve Hereke fabrikalarına nakledilmiştir. 1900 yılı itibarıyla İslimye Çuka Fabrikası tamamen kapanmıştır.

Fabrikanın kapanmasının ardından bina ve arazi uzun süre farklı amaçlarla kullanılmıştır. 20. yüzyılın başlarında fabrikanın yapıları askeri depo ve kışla olarak değerlendirilmiştir. 20. yüzyılın ortalarına doğru binaların bir kısmı yıkılmış, bir kısmı ise yerel sanayi tesislerine veya depo amaçlı kullanım alanlarına dönüştürülmüştür.

Günümüzde İslimye Çuka Fabrikası’ndan kalan yapılar, Bulgaristan sınırları içerisinde İslimye kentinde hâlâ kısmen ayakta durmaktadır. Eski fabrika binalarının bazı bölümleri restore edilmiş ve kent müzesi, kültür merkezi veya sergi salonu olarak kullanılmaktadır. Ancak fabrikanın büyük kısmı tahrip olmuş ya da modern yapılarla çevrelenmiştir. Yerel yönetimler tarafından geçmişteki sanayi mirasının korunmasına yönelik çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. İslimye’de çuka dokumacılığına dair kültürel hafıza canlı tutulmakta ve bazı el sanatları atölyelerinde bu geleneksel tekniklere dair küçük çaplı üretimler ve sergiler yapılmaktadır.