Janet Akyüz Mattei, 1973–2004 yılları arasında Amerikan Değişken Yıldız Gözlemcileri Birliği'nin (AAVSO) direktörlüğünü yapmış, değişken yıldızlar üzerine çalışmalarıyla tanınan Türk kökenli gökbilimcidir. Eğitim hayatını Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri’nde sürdüren Mattei, gözlem verilerinin toplanması, değerlendirilmesi ve amatör astronomların sürece dahil edilmesi alanlarında çeşitli çalışmalarda bulunmuştur.
Erken Yaşamı ve Eğitimi
Janet Hanula Akyüz, 2 Ocak 1943 tarihinde Bodrum, Türkiye’de doğdu. Ortaöğrenimini İzmir Amerikan Koleji'nde tamamladı. 1962 yılında Wien Uluslararası Burs Programı kapsamında Brandeis Üniversitesi’ne kabul edildi ve 1965 yılında genel bilim (fizik) alanında lisans derecesi aldı. Türkiye’ye dönerek liselerde matematik ve fizik dersleri verdi. Ege Üniversitesi’nde başladığı yüksek lisans eğitimini 1970 yılında tamamladı.
1968 yazında Maria Mitchell Gözlemevi’nde Dorrit Hoffleit yönetimindeki yaz programına katılarak değişken yıldızlarla tanıştı. Burada AAVSO ile ve gelecekteki eşi Michael Mattei ile tanıştı. 1972 yılında Virginia Üniversitesi’nden T-Tauri yıldızları üzerine hazırladığı tezle ikinci yüksek lisans derecesini aldı. 1982 yılında Ege Üniversitesi’nden, AAVSO verilerine dayalı cüce nova analizine ilişkin teziyle doktora derecesi aldı.
AAVSO’daki Görevleri ve Çalışmaları
1972 yılında AAVSO’da asistan olarak çalışmaya başladı. 1973’te Margaret Mayall’ın emekliliğiyle birlikte AAVSO direktörlüğüne getirildi. Görev süresi boyunca yılda 150.000 gözlem kaydı yapılan AAVSO, yılda 450.000 gözlem verisinin elektronik ortamda işlendiği bir yapıya dönüştürüldü. Kurumun veri altyapısı modernize edildi ve AAVSO Uluslararası Veritabanı oluşturuldu. Gözlemevleriyle eşzamanlı veri paylaşımı sağlandı. Clinton B. Ford’un desteğiyle kurumun kendi binasına taşınması sağlandı.
Bu dönemde kataklismik değişen yıldızların ani parlamalarını izleyen bir erken uyarı sistemi geliştirildi. Ayrıca gamma ışını patlamaları sonrası optik parıltıların tespiti için özel gözlem programları uygulamaya kondu. SS Cyg yıldızının HEAO-1 X-ışını teleskobu ile yapılan gözlemlerinde AAVSO verilerinden yararlanılmış; daha sonra yaklaşık 600 yıldız için benzer çalışmalar gerçekleştirilmiştir.
Eğitim Çalışmaları
Ortaöğretim düzeyindeki öğrencilerle değişken yıldızlar üzerinden bilimsel yöntem ve matematik temelli projeler yürütmüştür. 150'den fazla öğrenci projesine rehberlik etmiştir. AAVSO bünyesinde değişken yıldız gözlemleri ile öğrenmeye yönelik bir müfredat geliştirilmesinde görev almıştır. Birleşmiş Milletler’in astronomi eğitimine yönelik uluslararası programlarında yer almıştır.
Amatör Gözlemcilikle İlgili Faaliyetleri
AAVSO’daki görevleri kapsamında, bireysel gözlemcilerin yaptığı çalışmaların sistemli biçimde toplanması ve bilimsel veriye dönüştürülmesi süreçlerini yönetti. Amatör gözlemciler tarafından yapılan yüz binlerce yıldız gözlemi AAVSO veritabanına işlenmiştir. Bu veriler birçok uzay ve yer teleskobu için referans sağladı.
Üyelikleri ve Kurumsal Görevleri
Mattei, aşağıdaki kurum ve komitelerde aktif görev almıştır:
- Uluslararası Astronomi Birliği – Değişken Yıldızlar Komisyonu
- NASA Astrofizik İnceleme Paneli
- NASA Astrofizik Bölümü Bilimsel ve Yürütme İşlemi Çalışma Grubu
- Astronomi Pasifik Topluluğu Yönetmeliği
Aldığı Ödüller
Çeşitli kurumlarca kendisine aşağıdaki ödüller verilmiştir:
- Fransız Astronomi Cemiyeti Yüzyıl Madalyası (1987)
- Amerikan Astronomi Derneği George Van Biesbrock Ödülü (1993)
- Astronomi Derneği Leslie Peltier Ödülü (1993)
- İtalyan Astronomi Severler Derneği Giovanni Battista Lacchini Ödülü (1995)
- Kraliyet Astronomi Cemiyeti Jackson-Gwilt Madalyası (1995)
Vefatı ve Anma
Janet Akyüz Mattei, 22 Mart 2004 tarihinde Boston’da, akut myelojenik lösemi nedeniyle vefat etti. AAVSO Konseyi tarafından adına araştırma bursu başlatıldı. Ölümünün ardından AAVSO internet sitesine dünya genelinden 200’ün üzerinde anma mesajı gönderildi.
