Kaliteye Ayarlanmış Yaşam Yılı (İngilizce: Quality-Adjusted Life Year, kısaltmasıyla QALY), bir sağlık müdahalesinin veya sağlık durumunun sonucunu ölçmek için kullanılan bir birimdir. Bu ölçüt, hem yaşam süresindeki (kantite/nicelik) hem de bu sürenin yaşam kalitesindeki (kalite/nitelik) değişimleri tek bir endekste birleştirir. QALY, özellikle sağlık ekonomisi alanında, sınırlı kaynakların farklı sağlık programları ve teknolojileri arasında nasıl dağıtılacağına ilişkin karar alma süreçlerine yardımcı olmak amacıyla geliştirilmiştir. 

Tanım ve Hesaplama

QALY, bir bireyin belirli bir sağlık durumunda geçirdiği yaşam süresinin, o durumdaki yaşam kalitesi ağırlığı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bu hesaplamada yaşam kalitesi, genellikle 0 ile 1 arasında bir ölçekte derecelendirilir. Bu ölçekte ‘1’ değeri mükemmel veya tam sağlığı temsil ederken, ‘0’ değeri ölümü ifade eder. Bazı durumlarda, ölümden daha kötü olarak algılanan sağlık durumları için negatif değerler de kullanılabilmektedir. 

Bir QALY, mükemmel sağlık durumunda geçirilmiş bir yıla eşdeğerdir. Örneğin, yaşam kalitesi endeksinde 0,8 olarak değerlendirilen bir sağlık durumunda 10 yıl yaşayan bir bireyin toplam QALY değeri 8’dir (10 yıl × 0,8). Bir sağlık müdahalesinin sağladığı fayda, "QALY kazancı" olarak ifade edilir. Bu kazanç, müdahale öncesi ve sonrası yaşam kalitesi ve süresindeki farkı yansıtır. Örnek bir hesaplama şu şekilde yapılabilir^【1】 :

• Bir cerrahi müdahale öncesinde yaşam kalitesi indeksi ‘0,6’ olan bir bireyin, müdahale sonrasında yaşam kalitesi ‘0,9’a yükselirse, bu tedavi kişiye her yıl için ‘0,3 QALY’ kazandırmış olur (0,9 - 0,6). 
• Eğer bu bireyin tedavi sonrası yaşam beklentisi 10 yıl ise, toplam kazanılan QALY 3’tür (0,3 × 10). 

Bu hesaplama yöntemi, farklı hastalıklar, hasta grupları ve tedavi şemaları arasında ortak bir karşılaştırma zemini sunmayı amaçlar. 

Tarihsel Gelişim ve Kuramsal Temeller

QALY kavramının ortaya çıkışı, sağlık anlayışındaki değişimlerle yakından ilişkilidir. Dünya Sağlık Örgütü'nün (DSÖ) 1946'da sağlığı yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, "fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali^【2】 " olarak tanımlaması, sağlık değerlendirmelerinde yaşam kalitesinin önemini artırmıştır. Yaşam sürelerinin uzaması ve kronik hastalıkların yaygınlaşmasıyla birlikte, tıbbi müdahalelerin hedefleri yaşamı uzatmanın yanı sıra yaşam kalitesini artırmayı da kapsayacak şekilde genişlemiştir. Bu bağlamda, farklı sağlık çıktılarının verimliliğini ölçebilecek standart bir birime ihtiyaç duyulmuştur. 

QALY yaklaşımının kuramsal temeli, neoklasik refah ekonomisi teorisine dayanır. Bu teoriye göre, sabit bir sağlık bütçesi altında amaç, mevcut kaynaklarla toplumun toplam sağlık kazanımını (QALY cinsinden) maksimize etmektir. Bu modelin geçerliliği, bir dizi varsayıma bağlıdır^【3】 : 

1. Sağlık bütçesinin sabit olması. 
2. Tek amacın nüfus içinde QALY cinsinden sağlık faydalarını en üst düzeye çıkarmak olması. 
3. Tüm müdahalelerin maliyet ve etkinliklerine (ICER) dair tam bilginin mevcut olması. 
4. Sağlık programlarının istenilen her düzeye bölünebilir olması (mükemmel bölünebilirlik). 
5. Programların ölçeğe göre sabit getiri sunması (yani programın genişletilmesinin maliyet ve etkileri orantılı olarak artırması). 

Uygulamada bu varsayımların tamamının karşılanması genellikle mümkün değildir, bu da QALY yaklaşımının pratik sınırlılıklarını ve eleştirilerini beraberinde getirir. 

Uygulama Alanları ve Yöntemler

QALY, en yaygın olarak sağlık teknolojisi değerlendirmelerinde ve kaynak tahsisi kararlarında kullanılır. 

Maliyet-Fayda Analizleri ve Kaynak Tahsisi 

QALY, maliyet-fayda (cost-utility) analizlerinin temelini oluşturur. Bu analizlerde, bir sağlık müdahalesinin diğer bir müdahaleye (veya müdahale olmamasına) kıyasla ne kadar maliyet etkin olduğunu belirlemek için Artımsal Maliyet-Etkinlik Oranı (ICER) hesaplanır. ICER, iki müdahale arasındaki maliyet farkının, aralarındaki QALY kazancı farkına bölünmesiyle bulunur^【4】 : 

$\text{ICER} = \frac{\text{Maliyet A}-\text{Maliyet B}}{\text{Etkililik A}-\text{Etkililik B}} = \text{QALY başı maliyet}$

Elde edilen ICER değeri, önceden belirlenmiş bir "ödeme eşiği" ile karşılaştırılır. Eğer bir müdahalenin QALY başına maliyeti bu eşiğin altındaysa, müdahale "maliyet-etkin" kabul edilir. Birleşik Krallık'taki Ulusal Sağlık ve Klinik Mükemmeliyet Enstitüsü (NICE) gibi kurumlar, geri ödeme kararlarında bu tür eşik değerlerini bir referans olarak kullanır. DSÖ, bir ülkenin kişi başına düşen Gayri Safi Yurt İçi Hasılası'nın (GSYİH) 1 ila 3 katını potansiyel bir eşik aralığı olarak önermiştir. Ancak, sabit bir eşik değerinin kullanımı ve bu değerin nasıl belirleneceği konusu, özellikle farklı sağlık sistemlerinde (örneğin, sabit bütçeli Beveridge tipi sistemler ile tanımsız bütçeli Bismarck tipi sistemler) önemli tartışmalara neden olmaktadır. 

Yaşam Kalitesi Değerinin Ölçümü 

QALY hesaplaması için gerekli olan yaşam kalitesi ağırlıkları (fayda değerleri), çeşitli yöntemlerle elde edilir. Bu yöntemler "doğrudan" ve "dolaylı" olarak ikiye ayrılır: 

Doğrudan Ölçüm Teknikleri

Bireylerin tercihlerini doğrudan ölçer.

• Standart Kumar (Standard Gamble): Bireyden, mevcut sağlık durumunda yaşamaya devam etmek ile mükemmel sağlığa kavuşma ve ani ölüm arasında olasılıklara dayalı bir kumar oynaması istenir. Bireyin iki seçenek arasında kararsız kaldığı ölüm riski oranı, o sağlık durumunun fayda değerini belirler. 

• Zaman Takası (Time Trade-Off): Bireyden, belirli bir sağlık sorunluyla daha uzun bir süre yaşamak ile mükemmel sağlıkla daha kısa bir süre yaşamak arasında bir tercih yapması istenir. Bireyin feda etmeye razı olduğu süre, yaşam kalitesi değerini gösterir. 

Dolaylı Ölçüm Teknikleri

Bireylerin sağlık durumlarını tanımladığı çok boyutlu anketler kullanılır. Bu anketlerden elde edilen sağlık profilleri, genel toplum örneklemlerinden daha önce elde edilmiş fayda değerleri setleri (algoritmalar) kullanılarak tek bir QALY skoruna dönüştürülür. Yaygın olarak kullanılan dolaylı ölçekler arasında EQ-5D, SF-6D ve Sağlık Fayda Endeksi (HUI)^【5】  bulunur. EQ-5D; hareketlilik, kendi kendine bakım, günlük aktiviteler, ağrı/rahatsızlık ve anksiyete/depresyon olmak üzere beş boyutu değerlendirir. 

Farklı Yaklaşımlar ve Eleştiriler

QALY, sağlık kaynaklarının rasyonel dağıtımına yönelik bir araç olarak sunulsa da, hem teorik hem de etik açıdan çok sayıda eleştiriye maruz kalmaktadır. Eleştiriler genellikle faydacı temelleri, eşitlik ve ayrımcılıkla ilgili endişeler ve değer yargılarının dar kapsamı üzerinde yoğunlaşır.

Faydacı (Utilitarian) Temel

QALY maksimizasyonu, "en fazla sayıda insan için en fazla iyiliği^【6】 " hedefleyen faydacı bir yaklaşıma dayanır. Etikçiler, bu yaklaşımın bireysel hakları ve adalet gibi diğer ahlaki değerleri göz ard edebileceğini savunur. 

Eşitlik ve Ayrımcılık Endişeleri

• Yaş Ayrımcılığı (Ageism): QALY hesaplamaları, daha uzun yaşam beklentisine sahip olan gençlerin hayatını kurtaran müdahalelere daha yüksek değer atfetme eğilimindedir. Bu durum, yaşlı hastalara karşı bir ayrımcılık olarak yorumlanmaktadır. "Adil pay" (fair innings) argümanı gibi karşı görüşler, her bireyin belirli bir yaşam süresi hakkı olduğunu ve bu süreyi henüz yaşamamış olanlara öncelik verilmesi gerektiğini öne sürer. 

• Engellilik ve Kronik Hastalıklar: QALY, kronik hastalığı veya engeli olan bireylerin ulaşabileceği en yüksek sağlık düzeyini "mükemmel sağlık"tan (1 değeri) daha düşük kabul ettiği için, bu bireylerin yaşamlarını kurtaran müdahaleleri daha az değerli görme potansiyeli taşır. Bu durum, engellilere karşı ayrımcılık yapıldığı eleştirisine yol açmıştır. 

• Diğer Faktörler: Bazı eleştiriler, QALY'nin dolaylı olarak hastanın yaşam tarzı (örneğin, sigara kullanımı gibi kendi neden olduğu hastalıklar), sosyal rolü (örneğin, bakmakla yükümlü olduğu çocukları olması) veya cinsiyeti gibi faktörlere dayalı ayrımcılığa zemin hazırlayabileceğini belirtir. 

Değer Yargılarının Dar Kapsamı

• Hastalığın Başlangıç Şiddeti: QALY, yalnızca sağlık durumundaki "değişime" odaklanır ve müdahaleden önceki sağlık durumunun ciddiyetini doğrudan hesaba katmaz. Oysa kamuoyu araştırmaları, insanların genellikle daha küçük bir sağlık kazanımı olsa bile en kötü durumdaki (en şiddetli hasta) kişilere öncelik verme eğiliminde olduğunu göstermektedir ("kurtarma kuralı" - rule of rescue). 

• Faydanın Dağılımı: QALY yaklaşımı, sağlık kazanımlarının nasıl dağıtıldığına karşı kayıtsızdır ("dağıtımsal nötrlük"). Örneğin, 100 QALY'nin 100 kişiye (her birine 1 QALY) veya 2 kişiye (her birine 50 QALY) dağıtılması arasında bir fark görmez. Ancak toplum, genellikle faydaların daha geniş bir kitleye yayılmasını tercih edebilir. 

Alternatif ve Geliştirilmiş Modeller

QALY'ye yönelik eleştiriler, alternatif veya tamamlayıcı modellerin geliştirilmesine yol açmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Ağırlıklandırılmış QALY'ler (Weighted QALYs): Eşitlik endişelerini gidermek amacıyla, belirli hasta gruplarına (örneğin, şiddetli hastalar, çocuklar) sağlanan QALY'lere daha fazla ağırlık verilmesini öneren modellerdir. 

• Maliyet-Değer Analizi (Cost-Value Analysis): Hastalığın ciddiyeti veya hastanın fayda potansiyeli gibi faktörleri açıkça hesaba katan, QALY'den daha geniş bir değer çerçevesi sunan yaklaşımlardır. 

• Ayrıştırılmış Sonuçların Sunumu (Disaggregated Presentation): Bazı uzmanlar, karar vericilere tek bir QALY veya ICER değeri sunmak yerine, maliyetler ve sonuçların (örneğin, kazanılan yaşam yılı, yaşam kalitesindeki iyileşme, hasta üzerindeki mali yük) ayrı ayrı sunulmasını savunur. Bu "maliyet-sonuç" (cost-consequence) yaklaşımı, karar vericilerin farklı değerleri kendi başlarına tartmasına olanak tanır.