Karamanlı Türkleri, tarihsel olarak Anadolu’nun özellikle Orta ve Güney kesimlerinde (Kayseri, Niğde, Nevşehir, Karaman, Konya gibi şehirlerde) yaşayan, Türkçe konuşan, Ortodoks Hristiyan inancına sahip bir Türk topluluğudur. En temel özellikleri, ana dillerinin Türkçe olması ve dinî metinlerini Grek alfabesiyle yazmalarıdır.

^{Karamanlı Türkü Kadınla Yapılan Röportaj (Karamanlıca Arsiv Calismalari Greece)}

Köken Tartışmaları: Türk mü Rum mu?

Karamanlıların etnik kökeni, hem Türk hem de Yunan akademik çevrelerinde tartışılmaktadır. Yunan kaynakları onların Helen kökenli olduklarını, Osmanlı döneminde Türkleştirildiklerini öne sürerken; Türk akademisyenler Karamanlıların Hristiyanlığı benimsemiş Oğuz, Peçenek, Kuman veya Uz Türklerinin torunları olduğunu savunur. Özellikle Bizans döneminde paralı asker veya esir olarak Anadolu’ya yerleştirilen bu Türk grupları, zamanla Ortodoksluğu kabul etmiş ve Hristiyan Türk topluluğu olarak şekillenmişlerdir.

Karamanlıca Dili

Karamanlılar Türkçeyi, Grek (Yunan) alfabesiyle yazmışlardır. Bu yazı dili “Karamanlıca” olarak adlandırılır. İlk metinler 16. yüzyıla dayanmaktadır. Özellikle 17.–19. yüzyıllar arasında dinî içerikli metinlerden gazetelere kadar geniş bir yazın ortaya koymuşlardır. Bu eserlerin dili sade, anlaşılır bir Türkçedir ve Osmanlı döneminin diğer ağızlarından farklı değildir. Grek harfleriyle yazmalarına rağmen Karamanlılar Rumca bilmezler ve dinî ayinlerini bile Türkçe yaparlar.

^{Konyalım Şarkısını Söyleyen Karamanlı Türkü Kadın (HABERFIX TV)}

Dinî Kimlik ve Patrikhane ile İlişkileri

Karamanlı Türkleri, İstanbul’daki Fener Rum Patrikhanesi'ne bağlıydılar. Ancak bu aidiyet zamanla tartışmalı hâle gelmiştir. 20. yüzyıl başlarında Papa Eftim önderliğinde Patrikhane'ye karşı bir duruş geliştirmiş, Bağımsız Türk Ortodoks Patrikhanesi'ni kurarak dinî kimliklerini Türklükle harmanlamışlardır. Millî Mücadele döneminde Anadolu'nun işgaline karşı çıkarak Ankara Hükûmeti'ne destek vermişlerdir.

1923 Lozan Antlaşması ve Nüfus Mübadelesi

Karamanlı Türkleri, Cumhuriyet döneminin temel kimlik sorunlarından birini teşkil eder. Türkçe konuşan, kendilerini kültürel olarak Türk olarak tanımlayan fakat Ortodoks Hristiyan inancına sahip olan bu topluluk, 1923 yılında imzalanan Lozan Barış Antlaşması kapsamındaki zorunlu nüfus mübadelesine tabi tutulmuştur. Bu mübadele, etnik köken değil din temelli kriterlere göre belirlenmiştir. Lozan’a göre, Batı Trakya’daki Müslümanlar hariç olmak üzere Yunanistan’daki Müslümanlar Türkiye’ye; İstanbul’daki Rumlar hariç olmak üzere Anadolu’daki Ortodokslar Yunanistan’a gönderilecekti.

Karamanlı Türkleri, bu şartlar doğrultusunda, Rum Ortodoks statüsüne dahil edildiler. Her ne kadar dilleri Türkçe, gelenekleri Anadolu Türk gelenekleriyle uyumlu ve kendilerini “Türk Ortodoks” olarak tanımlayan bireyler olsalar da dinî aidiyetleri sebebiyle “gayrimüslim” statüsünde değerlendirildiler ve 1924 yılında toplu hâlde Yunanistan’a gönderildiler.

Karamanlıların durumunu diğer azınlık topluluklarından ayıran temel fark, onların yalnızca Ortodoks olmaları değil, aynı zamanda Müslüman Türklerle dilsel ve kültürel açıdan tamamen bütünleşmiş olmalarıydı. Rumca bilmemelerine rağmen Ortodoks olmaları, onları Rum statüsüne soktu; buna karşılık Pomak, Boşnak, Arnavut gibi etnik olarak Türk olmayan Müslüman gruplar Türkiye'de kalabildi. Bu durumun temelinde, Cumhuriyet’in inşa ettiği “siyasi topluluk” anlayışının dinî homojenlik üzerine kurulmuş olması yatmaktadır. Karamanlı Türkleri, Osmanlı’da “Zimmiyan-ı Karaman” ya da “Türk Ortodokslar” olarak tanımlanırken; Cumhuriyet döneminde bu çoklu kimliğe yer verilmemiştir.

^{Karamanlı Türklerin Halk Oyunları (Καππαδόκες Πετρανών Κοζάνης)}

Yunanistan’daki Durumları ve Asimilasyon Süreci

Karamanlı Türklerinin Yunanistan’daki durumu, zorunlu göçle başlayan, kimlik bunalımıyla devam eden ve büyük ölçüde asimilasyonla sonuçlanan bir süreçtir. 1924’te Lozan Antlaşması çerçevesinde Türkiye’den gönderilen Karamanlılar, Yunan toplumu tarafından ne etnik ne de kültürel olarak kabul görmüşlerdir. Çünkü bu topluluk, Yunanistan’da hâkim olan Rum Ortodoks halktan farklı olarak Türkçe konuşuyor, Rumca bilmiyor, ayrıca isim, gelenek ve gündelik yaşam biçimi bakımından da “öteki” olarak görülüyordu.

“Yarım Hristiyanlar” ve “Türkospori”

Yunanistan’a göç eden Karamanlılara, yerli halk tarafından genellikle “Türkospori” (τουρκόσποροι / Türk tohumu) denildi. Bu terim, onların kültürel aidiyetlerini küçümseyici bir biçimde işaret etmekteydi. Türkçeyi anadili olarak konuşmaları, Rumca bilmemeleri, Ortodoks inancına rağmen Yunan kültürel kodlarına yabancı olmaları, onların “yarım Hristiyan”, “kara dinli” ve “sapkın” olarak yaftalanmalarına neden oldu. Bu dışlanma yalnızca halk düzeyinde değil, devletin uygulamaları ve eğitim politikalarında da kendisini gösterdi. Karamanlılar, eğitim, iş ve kamusal yaşamda ikinci sınıf vatandaş muamelesi gördüler. Çocuklar Rum okullarında dillerini unutarak büyümeye zorlandı, yetişkinler ise sosyal hayata uyum sağlamak adına Türkçeyi terk etmek zorunda kaldı.

Kültürel Yabancılaşma ve Dilin Kaybı

Yunanistan’a gelen Karamanlılar, kimliklerini dil üzerinden yaşatmaya çalışsalar da Türkçenin kamusal alandan silinmesi süreci çok hızlı oldu. İlk nesil Karamanlılar Türkçeyi akıcı konuşsa da ikinci nesil bu dili yalnızca ev ortamında duydu; üçüncü nesil ise dili tamamen unutarak Yunanca konuşmaya başladı. Bu süreçte yazılı Karamanlı edebiyatı da sona erdi; Karamanlıca basın, yayın ve dinî metin üretimi 1924'ten sonra kesildi.

Kültürel Miras ve Günümüze Yansımaları

Türkiye'de Karamanlı Türklerinin mezar taşları, kilise kitabeleri, çeşme ve hamam yazıtları hâlâ Karamanlıların eserleri olarak korunmaktadır. Bu yazıtların çoğu Grek harfli Türkçedir. Karamanlıca yazılmış yüzlerce kitap ve gazete nüshası günümüze kadar ulaşmış ve Türk dili açısından önemli bir yazın mirası oluşturmuştur.

Önemli Kişilik: Papa Eftim (Zeki Erenerol)

Papa Eftim, asıl adıyla Zeki Erenerol, 1883 yılında Kayseri’nin Akçakaya köyünde doğmuş Karamanlı Ortodoks Türküdür. Hem din adamı hem de politik bir figür olarak Karamanlı Türklerinin ulusal kimlik mücadelesinde simgeleşmiş bir kişilik hâline gelmiştir. Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde, Fener Rum Patrikhanesi’nin “Yunan yanlısı” tutumuna karşı çıkmış, Anadolu’da bağımsız bir Türk Ortodoks kimliği inşa etmeye çalışmıştır.

Millî Mücadele yıllarında Papa Eftim, Yunan işgaline karşı çıkan az sayıda Ortodoks din adamlarından biri olmuştur. 1922 yılında, Kayseri’de kurduğu Türk Ortodoks Patrikhanesi çatısı altında bir araya gelen Karamanlı Ortodoksları, Fener Rum Patrikhanesi'nden bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Aynı yıl, “Anadolu’da Ortodoksluk Sadası” (Anadolu’da Ortodoksluğun Sesi) isimli bir gazete çıkararak hem dinî hem de millî mesajlarını geniş kitlelere ulaştırmaya çalışmıştır.

Bu yayın organında sıkça kullanılan ifadeler arasında “Biz Rum değiliz, Türk'üz” vurgusu öne çıkmaktadır. Papa Eftim’e göre Ortodoksluk ile Türklük arasında bir çelişki yoktur; bir birey hem Hristiyan hem de Türk olabilir.

1924 yılında, Cumhuriyet’in ilanından kısa bir süre sonra, Papa Eftim önderliğindeki topluluk Ankara'ya taşınmış ve resmen Türk Ortodoks Patrikhanesi adıyla bir kurum oluşturulmuştur. Fener Rum Patrikhanesi'nin hilafına gelişen bu yapı, Ankara Hükûmeti tarafından desteklenmiştir çünkü bu oluşum aynı zamanda Lozan sonrası iç kamuoyuna ve Batı’ya verilmiş bir mesaj niteliği de taşımaktadır: “Türkiye’de Hristiyan dinine mensup olup kendisini Türk sayan unsurlar vardır.”

Türk Ortodoks Patrikhanesi, ilk başta sembolik düzeyde faaliyet göstermiş olsa da devletin sekülerleşme politikalarıyla uyum içinde kalmayı başarmıştır. Ancak ilerleyen yıllarda kamusal etkisini büyük ölçüde kaybetmiş, bir aile kurumu hâline dönüşmüştür.

Papa Eftim’in en belirgin yönlerinden biri, kimlik siyasetini dini temsil üzerinden yeniden inşa etmeye çalışmasıdır. O, Hristiyan Karamanlıları bir “azınlık” değil, Türk milletinin bir parçası olarak görmüş ve bu yaklaşımıyla hem Yunanistan’ın patrikhane üzerindeki etkisine hem de Türk devletinin Müslüman merkezli vatandaşlık anlayışına karşı çıkmıştır. Ancak bu davranışı tartışmalara neden olmuştur. Papa Eftim’in, zamanla milliyetçi söylemi baskınlaştırması, dinî birliğin önüne millî aidiyeti koyması, onun hem etkileyici hem de çelişkili bir figür olarak anılmasına yol açmıştır.

Papa Eftim 1968 yılında hayatını kaybetmiştir. Yerine oğlu ve torunu patriklik görevini sürdürmüştür. Günümüzde Türk Ortodoks Patrikhanesi’nin faal yapısı büyük ölçüde sembolik kalmış; ancak Papa Eftim’in bıraktığı miras, Türk siyasi tarihinde hâlâ laiklik, din, etnisite ve vatandaşlık bağlamında tartışılmaya devam eden bir örnek olmayı sürdürmektedir.