Karay Türkleri, etnik olarak Türk kökenli olup dinî bakımdan Museviliğin Karai mezhebine mensup olan, tarihsel süreçte Hazar Kağanlığı çevresinde ortaya çıkmış ve günümüzde sayıları giderek azalan bir Türk topluluğudur. İnançları bakımından diğer Türk topluluklarından ayrılan Karaylar, tarih boyunca hem Türk kimliğini hem de inanç sistemlerini muhafaza ederek çok yönlü bir kültürel yapı geliştirmişlerdir. Karay adı, Türk dünyasında hem bir etnik topluluğu hem de belirli bir lehçeyi ifade ederken; dinsel düzlemde ise yalnızca Tevrat’ı otorite kabul eden bir mezhep olan Karailik ile de doğrudan bağlantılıdır.

Etnonim ve Köken

"Karay", İbranice “kara” (קרא) fiilinden türeyerek “okuyanlar” ya da “kutsal metni okuyanlar” anlamına gelir. Bu terim, dinî bir kimliğe işaret eden Karai mezhebiyle bağlantılı olmakla birlikte, zamanla bu mezhebe mensup olan Türk halkları için de etnik bir ad hâline gelmiştir. Karay adı, halk arasında ve çeşitli kaynaklarda Karay, Karaim, Keray, Karait biçimlerinde geçmektedir. Karay Türkleri, VIII. yüzyıldan itibaren Hazarlar arasında Karai inancını benimseyen Türk boylarının soyundan gelmektedir.

Tarihçe

Hazar Kağanlığı ve Karayların Ortaya Çıkışı

Karay Türklerinin tarih sahnesine çıkışı, VII–XI. yüzyıllar arasında bugünkü Doğu Avrupa ve Batı Asya’nın kesişiminde hüküm süren Hazar Kağanlığı ile doğrudan bağlantılıdır. Hazarlar, Batı Göktürklerinin mirasçısı olarak bağımsızlıklarını kazanmış, kısa sürede Bizans ve İslam dünyasıyla siyasi ilişkiler geliştirmiştir.

İslam tarihçileri, Hazar başkentinde yedi yargıcın görev yaptığını, bu yargıçlardan ikisinin Yahudi hukuku, ikisinin Hristiyanlık, ikisinin İslam ve birinin ise pagan geleneklere göre hüküm verdiğini belirtir. Bu durum, Hazarlar arasında dinî çoğulculuğun yaygın olduğunu ve Yahudi inancının da bu ortamda kurumsallaştığını gösterir.

VIII. yüzyılda Hazar Kağanı Bulan’ın Yahudiliği kabul etmesi, devlet düzeyinde bir dönüşüm başlatmış ve bu inanç, özellikle yöneticiler ve soylular arasında yayılmıştır. Ancak Hazarların benimsediği bu Yahudilik, geleneksel Rabbanî Yahudilik değil, sadece yazılı Tevrat’ı temel alan Karai mezhebi olmuştur. Karay Türkleri, işte bu inancı benimseyen Türk boylarının torunları olarak tarihsel kimliklerini kazanmışlardır.

Hazarların Yıkılışı ve Karayların Kırım’a Yerleşmesi

11. yüzyılda Kuman-Kıpçak akınları, Hazar Devleti’ni zayıflatarak tarih sahnesinden silinmesine neden oldu. Bu yıkımın ardından Karai inancını benimsemiş bazı Hazar toplulukları, Kırım’da Bahçesaray yakınlarındaki “Kırk Yer Kasaba” merkezli bir prenslik kurarak varlıklarını sürdürdüler.

Karay Türkleri, bu dönemde Kırım’da yalnızca dinî değil, dilsel ve kültürel bakımdan da ayrı bir kimlik oluşturarak Türk etnik yapısını Karai inancıyla harmanlamış bir topluluk hâline geldiler. Dillerinde Kıpçakça kökenli unsurların ağırlığı devam etmiş ancak İbranice ve Slav dillerinden de etkilenmişlerdir.

Litvanya’ya Göç ve Yeni Bir Merkez: Trakai

Karay Türklerinin Kırım dışına çıkışı ise 14. yüzyıl sonlarına dayanır. 1397–1398 yılları arasında, Altın Ordu Devleti ile mücadele eden Litvanya Grandükü Vitold, Kırım’daki Karaylardan yüzlerce aileyi Trakai (Troki), Vilnius, Lutsk gibi şehirlere göç ettirmiştir. Bu göç zorla değil, stratejik bir amaçla — Litvanya saray muhafızlığı gibi görevlerde kullanılmak üzere — gerçekleştirilmiştir.

Litvanya ve Polonya’da yerleşen Karay Türkleri, burada dinî özgürlüklerini korumuş, kendi ibadethaneleri olan kenesaları kurmuş ve kültürel varlıklarını devam ettirmiştir. Özellikle Trakai, günümüzde bile Karay kimliğinin merkezlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Osmanlı Dönemi ve İstanbul Karayları

Osmanlı döneminde Kırım'ın fethinin ardından İstanbul’a da bir Karay cemaati yerleşmiştir. Bu topluluk, özellikle Galata ve Hasköy çevresinde yaşamış, diğer Yahudi gruplarla karıştırılmamak adına dinî pratiklerinde farklılıklarını sürdürmüştür. İstanbul Karayları, hem Osmanlı'nın çok kültürlü yapısına uyum sağlamış hem de kendi geleneklerini korumuşlardır.

İnanç Sistemi: Karai Mezhebi

Karay Türklerinin dinî kimliğini belirleyen en temel unsur, Museviliğin tarihsel bir kolu olan Karai mezhebidir. Bu mezhep, diğer Yahudi mezheplerinden farklı olarak yalnızca yazılı Tevrat’ı esas alır; sözlü gelenekleri ve Talmud’u reddeder. Karai inancı, hem doğrudan Musevî mirasa hem de erken dönem Türk tarihine temas eden bir inanç sistemidir.

Mezhebin Ortaya Çıkışı ve Anlamı

Karai mezhebi, VIII. yüzyılın ikinci yarısında Anan ben David önderliğinde ortaya çıkmıştır. Bu mezhebin temel çıkış noktası, Yahudi kutsal kitabı Tanah’ın (Tevrat, Neviim, Ketuvim) dışında kalan sözlü gelenekleri (özellikle Talmud’u) reddetmektir. Anan ben David, sözlü geleneklerin dinî otorite olamayacağını savunmuş, yalnızca Tanrı’nın yazılı kelamı olan Tevrat'a bağlı kalınması gerektiğini ileri sürmüştür.

İbranice "kara" (קרא) fiilinden türetilen Karai (ya da Karaim) sözcüğü, “okuyanlar”, “kutsal metni okuyanlar” anlamına gelir. Bu terim, yazılı metne bağlılık vurgusunu içerir. Karai mezhebi mensupları, kendilerini “Baalei ha-Mikra” (Tora’nın sahipleri) veya “Bene Mikra” (kutsal metnin çocukları) olarak da adlandırmıştır.

Temel İnanç İlkeleri

Karai mezhebinin temel ilkeleri şunlardır:

Yalnızca Tanah'a (Ahd-i Atîk) bağlılık: Tevrat’ın ilk beş kitabı başta olmak üzere, Musevi kutsal kitabı Tanah dışındaki sözlü kaynaklar reddedilir.

Talmud'un reddi: Rabbani Yahudiliğin temel kaynaklarından olan Talmud, insan ürünü bir gelenek olarak görülür ve kutsallığı kabul edilmez.

Bireysel yorum hakkı: Her bireyin Tevrat’ı okuma ve yorumlama hakkı vardır; yorumlar hahamların tekelinde değildir.

İbadette yalınlık: İbadetlerde Tevrat merkezlidir; dualar doğrudan kutsal metinden alınır. Sinagoglar yerine kenesa adı verilen mabetlerde ibadet edilir.

Karay Türklerinde Karai İnancının Yorumlanışı

Karai mezhebi Yahudi kökenli bir inanç olmasına rağmen, Karay Türkleri bu inancı kendi Türk gelenekleri ve kültürel kodlarıyla harmanlamıştır. Ritüellerde Tevrat’a bağlılık korunurken, Türk töresinden gelen geçiş dönemi uygulamaları da yaşatılmıştır. Örneğin çocuk doğumu sonrası kırk gün süreyle annenin korunması gibi uygulamalar, Anadolu Türk inançlarıyla paralellik gösterir. Evlilik ritüelleri, hem Karai dinî geleneklerine hem de Orta Asya'dan gelen kültürel mirasa bağlı olarak şekillenmiştir.

Diğer Yahudi Mezheplerinden Farklılıklar

Karai mezhebi, Rabbani Yahudilikten şu yönleriyle ayrılır:

^{Karai Mezhebinin Rabbani Yahudilikten Ayrılma Yönlerini Gösteren Tablo. (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Bu farklılıklar nedeniyle Karai mezhebi, tarih boyunca hem Musevi dünyası içinde dışlanmış hem de Türk halklarıyla daha kolay bütünleşebilmiştir.

Günümüzde İnancın Durumu

Karai inancı bugün hem demografik hem kültürel nedenlerle sınırlı bir alanda yaşatılmaktadır. Litvanya’nın Trakai kentinde bulunan kenesa hâlen aktiftir. İstanbul’daki Karay cemaati ise küçülmekle birlikte geleneklerini sürdürmeye çalışmaktadır. İnancın aktarımı, günümüzde yazılı kaynaklar kadar sözlü gelenek ve ibadet pratikleriyle devam etmektedir.

Yerleşim Bölgeleri ve Demografi

Karay Türkleri tarih boyunca geniş bir coğrafyaya yayılmış; göçler, siyasi baskılar ve dinsel tercihlerin etkisiyle farklı bölgelere dağılmışlardır. Ancak her yeni yerleşim yerinde hem dillerini hem de Karai inançlarını koruma yönünde istikrarlı bir çaba göstermişlerdir. Bugün Karay Türklerinin yaşadığı bölgeler ağırlıklı olarak Doğu Avrupa ve Karadeniz çevresi ile sınırlıdır.

Karayların Tarihî Merkezi Kırım

Karay Türklerinin tarih sahnesine çıkışı ve kurumsallaşması büyük ölçüde Kırım Yarımadası üzerinden olmuştur. Hazar Kağanlığı’nın ardından bu bölgede kendi prensliklerini kuran Karaylar, Bahçesaray, Gözleve (Evpatoriya), Sudak, Mangup Kale, Çufut Kale, Kefe (Feodosiya) gibi yerlerde güçlü topluluklar oluşturmuşlardır.

Çufut Kale, özellikle uzun yıllar boyunca Karayların kültürel ve dinî merkezi olarak işlev görmüş; burada kurulan kenesalar, Karay toplumunun hafızasında önemli bir yer edinmiştir.

Litvanya: Trakai ve Vilnius

Litvanya, Karay Türkleri için yalnızca bir sığınak değil, aynı zamanda yeni bir merkez olmuştur. 14. yüzyılın sonlarında Litvanya Grandükü Vitold’un çağrısıyla Kırım’dan getirilen Karaylar, Trakai (Troki) ve Vilnius gibi şehirlerde yerleştirilmiş, burada muhafızlık ve devlet hizmetlerinde görevlendirilmişlerdir.

Trakai, günümüzde bile Karay kültürünün yaşayan merkezlerinden biri olma özelliğini korumaktadır. Kentteki taş kenesa, Karay mimarisinin nadir örneklerinden biri olup ibadete açık az sayıdaki kenesalardandır. Ayrıca burada bir Karay müzesi de bulunmaktadır.

Ukrayna ve Polonya’daki Dağınık Topluluklar

Karay Türklerinin izleri Ukrayna'da Lutsk (Luck) ve Halicz (Galiç), Polonya’da ise Varşova, Gdansk, Wroclaw, Opole gibi şehirlerde takip edilebilmektedir. Bu bölgelerdeki Karay toplulukları tarih boyunca daha küçük ölçekte yaşamış, ancak özellikle Leh kültürüyle temas hâlinde varlıklarını sürdürebilmişlerdir.

İstanbul’daki Karay Cemaati

Osmanlı fethiyle birlikte Kırım’dan İstanbul’a taşınan Karaylar, 15. yüzyıldan itibaren özellikle Hasköy, Galata ve çevresinde yaşamışlardır. İstanbul Karayları, diğer Yahudi cemaatlerinden (özellikle Rabbanilerden) inanç ve ibadet farkları nedeniyle ayrılmış; kendi ibadethanelerini kurmuş, topluluk yapısını korumuşlardır.

Dil ve Ağız Özellikleri

Karay Türkleri, hem dil bilimsel hem de sosyolinguistik açıdan oldukça dikkat çekici bir Türk topluluğudur. Konuştukları Karayca (Karaimce), Türk dilleri içinde Kıpçak grubu içerisinde yer alır. Ancak Karayların tarihsel göç yolları, kültürel temasları ve inanç farklılıkları, bu dili diğer Türk lehçelerinden ayıran çok katmanlı bir yapı oluşturmuştur.

Karaycanın Sınıflandırılması

Karayca, Kıpçak Türkçesi çatısı altında sınıflandırılır ve özellikle Eski Türkçeye ait çok sayıda öge barındırır. Bu lehçe, yüzyıllar boyunca Doğu Avrupa'da izole bir yapıda gelişmiş olsa da Türkçenin temel söz dizimi ve çekim sistemini korumuştur.

Ağızlara Göre Dağılım

Karayca üç ana ağız bölgesine ayrılır:

^{Karayca'nın Ağızlara Göre Dağılması (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Dilsel Özellikler ve Etkileşimler

Karayca, konuşulduğu coğrafyalar itibarıyla birçok dilden hem sözcük hem de yapı düzeyinde alıntı yapmıştır:

İbranice ve Aramice: Dinî terminoloji (örn. kenesa, Tora, şabat)

Arapça ve Farsça: Medrese kökenli kelimeler

Lehçe, Litvanca ve Rusça: Günlük yaşam, idare ve teknik terimler

Bununla birlikte Karayca, özellikle dua metinleri ve atasözlerinde Türkçenin kadim yapısını sürdürmektedir. Bu bağlamda, hem Türk dil tarihinin hem de çok dilli temas ortamlarının bir örneği olarak ele alınır.

Karaycanın Yazı Dili ve Edebî Mirası

Karaylar yazılı dilde İbrani alfabesini kullanmışlardır. Bu durum, Karaycayı Türk dili sistemine ait kılan ancak Yahudi yazı sistemiyle aktarılan nadir örneklerden biri hâline getirmiştir. Dualar, şiirler, sözlükler ve dua kitapları Karaycanın yazılı belgeleri arasındadır.

Karaylar tarafından derlenen Kitab-ı Atalar gibi eserlerde Karay Türkçesi ile yazılmış yüzlerce atasözü bulunur. Bu eserler hem dil hem de halk edebiyatı açısından benzersiz kaynaklardır.

Karaycanın Tehlike Altındaki Statüsü

UNESCO ve Türkoloji çevreleri, Karaycayı “yok olmaya yüz tutmuş diller” kategorisine dahil etmektedir. Karay lehçesinin yaşatılması için hem akademik çalışmalar yürütülmekte hem de bazı ülkelerde (özellikle Litvanya’da) kültürel koruma politikaları uygulanmaktadır.

Sözlü ve Yazılı Kültür

Karay Türkleri, Türk kültür mirasının sözlü geleneklerini Yahudi dinî kodlarıyla harmanlayan nadir topluluklardan biridir. Hem atasözleri, hikmetli sözler, şiirler, hem de dua metinleri gibi yazılı kaynaklar aracılığıyla kültürel kimliklerini korumuş ve sonraki kuşaklara aktarmışlardır. Bu kültürel yapı, hem Türklüğün hem de Karai inancının izlerini birlikte taşır.

Karayların yazılı kültürü, hem ibadet hayatında hem de eğitimde önemli bir rol oynamıştır. Yazılı kültürün başlıca alanları şunlardır:

Siddur: Karaylar için dua kitabıdır. Karay Türkçesiyle hazırlanmış olanları da mevcuttur.
Kitab-ı Atalar: Karay atasözlerinin toplandığı meşhur yazmadır. Yaklaşık 698 atasözü içerir.
Mecmualar: Hem dua hem de edebî metinlerin yer aldığı derlemelerdir.
Sözlükler ve dilbilgisi kitapları: Özellikle 20. yüzyılda Karaycayı yaşatmak için hazırlanmıştır.

Karaylar, dillerini İbrani alfabesi ile yazmışlardır. Bu durum, Türk diliyle Yahudi yazı sisteminin nadir birleşimlerinden biridir. Metinlerin büyük bir bölümü bu alfabe ile dua, hikmet ve tefsir biçiminde yazılmıştır.

Karay sözlü ve yazılı kültürü, hem içe kapalı cemaat yapısı hem de dille birlikte zayıflayan nesiller arası aktarımla tehlike altındadır. Günümüzde bu kültür;

Litvanya’da müzeler ve kenesalar ile korunmaktadır.
Türkiye’de, özellikle İstanbul Karay cemaati içinde daha sembolik düzeydedir.

Bu geleneklerin yaşatılması, yalnızca akademik değil kültürel hafıza açısından da önem taşımaktadır.

Atasözleri

Karay atasözleri, hem Türk millî hafızasına ait unsurları hem de Karai inancının etkilerini bir araya getirir. Bu sözler Karay Türkçesiyle söylenmiş ve çoğu zaman Türkçe karşılıklarıyla birlikte derlenmiştir. Atasözleri, Karayların dünya görüşünü, inanç yapısını ve gündelik yaşama dair bakışını anlamak için temel kaynaklardır.

Karay atasözleri dört ana temada toplanmaktadır:

İnanç
Toplumsal değerler ve başka topluluklarla ilişki (Ezge Ummalar)
Hayat ve ölüm (Tirlik da Elim)
Kadın ve aile yapısı (Katın da Urluk)

Geçiş Dönemi Ritüelleri

Her toplumda bireyin yaşamındaki temel dönemeçler olan doğum, evlilik ve ölüm gibi geçiş evreleri, o kültürün inanç sistemi, değer yargıları ve kolektif hafızasıyla şekillenir. Karay Türkleri de hem Türk geçiş dönemi geleneklerinden hem de Karai mezhebine özgü Musevi inanıştan beslenen bir ritüel dünyasına sahiptir

Doğum Ritüelleri

Karay inancında çocuk, yalnızca aile için değil toplum için de bereket ve kıvanç kaynağı olarak görülür. Doğumdan önce ve sonra uygulanan ritüellerde hem dinî hem de kültürel unsurlar iç içedir:

Kırk Gün Kuralı: Doğumdan sonra anne ve bebek 40 gün boyunca dışarı çıkarılmaz, yabancılardan sakınılır. Bu uygulama Türk kültüründe "alkarısı/albası" korkusuna benzer biçimde, kötülüklerden korunma düşüncesine dayanır.

Duvarda Mezmurolar: Bebek doğduktan sonra baba, Davud’un mezmurlarından uygun bölümleri bir din adamına yazdırarak duvara asar. Bu, çocuğu manevi kötülüklerden koruyacağına inanılan bir uygulamadır.

Ad Verme Töreni: Kız çocuklarına ad verme töreni Şabat (Cumartesi) günlerinde kenesada gerçekleştirilir. Erkek çocuklarda sünnet toyuna kadar beklenir. XX. yüzyıldan itibaren bu farklar azalmış, ad verme ritüelleri eşitlenmiştir.

Kadınlar Arası Destek: Doğum sonrası kadınlar hediyelerle gelerek anneye hem moral verir hem de annelik görevleri hakkında nasihatler ederler. Bu, kadın dayanışmasının bir ifadesi olarak görülür.

Evlilik Ritüelleri

Evlilik, Karay topluluğunda yalnız bireysel değil, kolektif bir anlam da taşır. Geleneksel Türk kültürünün aile yapısı ile Karai inancının evlilik kuralları, ritüellerde birleşir:

Topluluk İçi Evlilik: Karaylar, Rabbani Yahudiler, Hristiyanlar ya da Müslüman Türklerle evlenmeye sıcak bakmazlar. Bu, hem dini hem etnik kimliğin korunması amacına yöneliktir.

Evlenme Çağı ve Süreç: Evlilik çağına gelmiş gençler, aileler arasında yapılan görüşmelerle nişanlandırılır. Törenlerde Tevrat’tan bölümler okunur.

Evlilik Ritüeli: Karay nikâhı sırasında dualar okunur, dinî metinler seslendirilir. Erkek ve kadınların törene ayrı mekânlarda katıldığı da olmuştur.

Kültürel ve Dinsel Bağlam: Evlilik törenleri yalnız bir birliktelik değil, aynı zamanda yeni bir toplumsal sorumluluğun üstlenilmesi olarak yorumlanır. Bu da ritüellere kutsal bir boyut katar.

Çocukluk ve Öğrenme Geçişleri

Çocukların dinî ve sosyal yaşama adım atması da önemli bir geçiş ritüelidir:

İlk Kenesaya Gidiş: Bir çocuğun ilk kez ibadethaneye gitmesi, topluca edilen dualarla kutlanır. Bu, “manevi topluluğa kabul” anlamı taşır.

Eğitim Duası: Eğitim hayatına başlayacak çocuk için dua edilir. Bu dualar çoğunlukla Karay dinî metinlerinden alınarak uygulanır ve bireyin öğrenme yolculuğunun kutsal bir niyetle başladığına inanılır.

Ölüm ve Yas Ritüelleri

Ölüm, Karay kültüründe hem Tevrat’a dayanan hem de Türklerin kadim ölüm anlayışıyla şekillenmiş bir geçiş sürecidir:

Cenaze Hazırlığı: Cenazeler genellikle gün içinde defnedilir. Vefat edenin bedeni sade bir şekilde hazırlanır, gösterişten kaçınılır.

Yas Süreci: Karaylarda yas dönemi boyunca belirli yemekler hazırlanmaz, günlük hayata ara verilir. Mezarda yapılan dualar, Tanrı'nın yargısına teslimiyet anlayışıyla okunur.

Anma Ritüelleri: Yıl dönümleri ve özel günlerde mezar ziyaretleri yapılır. Karay mezar taşlarında hem Türkçe hem İbranice yazıtlar bulunabilir; bu da ikili kimliğin taşlara kazındığı bir göstergedir.

Karay Türkleri