Kayalıdere Antik Kalesi, Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Muş ilinin Varto ilçesi sınırları içerisinde, ilçeye yaklaşık 15-20 km mesafede yer almaktadır. Murat Nehri’nin doğu yakasında, Kayalıdere (eski adıyla Hınzor) Köyü’nün 3 km batısında, kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu kayalık bir tepe üzerinde kuruludur. Bölge, topografik olarak çift teraslı bir yapıya sahip olup Yukarı Sitadel ve Kuzey Yamaç Yerleşimi (aşağı teras) olmak üzere iki temel yerleşim düzlemi sunar.

^{Kayalıdere Kalesi’nin Doğudan Genel Görünümü (Dergipark)}

Arkeolojik Kazılar ve Tarihlendirme

Kale, ilk olarak 1956 yılında C.A. Burney’in yüzey araştırmaları sırasında tespit edilmiş ve 1965 yılında Burney ile Seton Lloyd başkanlığında, İngiliz Arkeoloji Enstitüsü desteğiyle bir sezonluk kazı gerçekleştirilmiştir. Bu kazılarda kale mimarisine dair önemli bulgular elde edilmiş ancak çalışmalar tamamlanamamıştır. Alanda ikinci büyük arkeolojik faaliyet, Alparslan II Barajı’nın inşası nedeniyle 2018–2019 yıllarında Ahlat Müze Müdürlüğü başkanlığında ve bilimsel danışman Sabahattin Erdoğan öncülüğünde yürütülen kurtarma kazıları olmuştur.

Kaledeki kazılarda yazıtlı bir belgeye rastlanmaması nedeniyle kesin olarak hangi Urartu kralı döneminde inşa edildiği belirlenememiştir. Ancak mimari planlama, sur duvarlarının inşa teknikleri ve karbon-14 analizleri doğrultusunda kalenin MÖ 9. yüzyıl sonu ile MÖ 8. yüzyıl başına tarihlendirildiği, Urartu Krallığı’nın erken dönemlerinde inşa edildiği düşünülmektedir.

Mimari Yapılar ve Alan Düzeni

Kayalıdere Kalesi, Urartu savunma sistematiği içerisinde değerlendirilmekte olup çeşitli mimari yapılara ev sahipliği yapmaktadır. Kale genel olarak Yukarı Sitadel, Kuzey Yamaç Yerleşimi (aşağı teras) ve güneyde yer alan stelli kutsal alan olmak üzere üç temel bölgeye ayrılmıştır. Yukarı Sitadel’de; kare planlı kule biçimli tapınak, taş döşemeli avlu, depo odaları ve yönetim-saray kompleksine ait kalıntılar tespit edilmiştir. Tapınağın dış ölçüleri yaklaşık 12,50 × 12,50 metre olup, içteki cella bölümü 5 × 5 metredir. Tapınağın giriş yönü kuzeydoğuya bakar ve önünde taş döşemeli bir avlu bulunmaktadır.

Tapınağın doğusunda ve kuzeydoğusunda yer alan depo yapılarında pişmiş toprak pithoslar ve üzerlerinde hiyeroglif işaretler ile piktogramlar bulunan kap parçaları bulunmuştur. Depo alanlarındaki arkeolojik kazılar tamamlanmamış olup, bu yapıların yayılımı henüz tam olarak tespit edilememiştir. Sitadelin güney ucunda çok odalı kaya mezarı yer almakta olup yapılan kazılarda bu mezarın en az 8 odalı olduğu anlaşılmıştır. Bu yönüyle Kayalıdere Kaya Mezarı, Urartu kaya mezarları içinde tek örnek olma özelliği taşımaktadır.

Sur Sistemi

Kale, ortalama 3-4 metre kalınlığında surlarla çevrilidir. Toplamda yaklaşık 1028 metre uzunluğundaki surlar, arazinin doğal şekline uygun olarak yer yer ‘S’ formu çizerek ilerlemekte, eğim farklarını düzenleyici ve teras oluşturucu bir fonksiyon da üstlenmektedir. Surlar, büyük blok taşlar ve küçük dolgu taşlarla kiklopik teknikte inşa edilmiştir. Doğu surlarında ayrıca kerpiç dolguya rastlanmıştır.

Stelli Kutsal Alan

2019 yılı kazılarında sitadelin güneyinde, çok odalı kaya mezarına bitişik konumda, stellerin bulunduğu yeni bir kutsal alan keşfedilmiştir. Alanda biri sağlam, diğeri kırık iki adet stel kaidesi tespit edilmiştir. Bu alanda yapılan temizlik çalışmaları sırasında Urartu dönemine ait çeşitli seramik parçaları ele geçirilmiş; bir seramik üzerinde kazıma tekniğiyle işlenmiş hiyeroglif yazılar ve bezemeler gözlenmiştir. Bu alan, Urartu kültü içerisindeki stelli tapınım uygulamaları açısından dikkate değerdir.

Çanak Çömlek Bulguları

2018–2019 yılı kazılarında toplam 503 adet Urartu dönemine ait seramik parçası tespit edilmiş, bunlardan 185’i örnekleme yöntemiyle detaylı şekilde incelenmiştir. Bu buluntular arasında çanak, çömlek, tepsi, pithos ve minyatür kaplar yer alır. Mal grupları arasında kırmızı perdahlı Urartu malları, kahve-kiremit, krem, gri astarlı ürünler bulunmaktadır. Seramikler genellikle çark yapımıdır ve çeşitli bezemeler (kazıma, çentik, yiv, kabartma, piktogram) ile süslenmiştir. Bazı seramikler üzerinde damga mühür baskıları (at, dağ keçisi figürlü) da yer almaktadır. Kapların ağız, gövde ve dip formları, diğer Urartu merkezleriyle (Ayanis, Bastam, Altıntepe) benzerlik göstermektedir. Bazı kaplar, dibi delik pithos örnekleriyle dikkat çekmekte olup, peynir üretiminde kullanılmış olabileceği düşünülmektedir.

Koruma ve Belgeleme Çalışmaları

Kazılarla eş zamanlı olarak geçici konservasyon çalışmaları da yürütülmüş; özellikle kerpiç malzeme ile duvar üst örtülemeleri yapılmıştır. Ayrıca Yukarı Sitadel ve Kuzey Yamaç Yerleşimindeki toplam 22 yapı ve 46 yapı kalıntısı temizlenerek konturları ortaya çıkarılmış, bu alanlara ilişkin rölöve ve harita çalışmaları tamamlanmıştır.

Kayalıdere Kalesi; kare planlı kule tapınağı, çok odalı kaya mezarı, stelli kutsal alanı, sur sistemi ve seramik buluntuları ile tipik bir Urartu yerleşimi olma niteliği taşımaktadır. Aynı zamanda Muş bölgesinin Orta Demir Çağ karakteristiğini yansıtan yerel özellikler de göstermektedir. Stratejik konumu itibarıyla Urartu Krallığı’nın batıya açılan Murat Vadisi güzergâhında önemli bir askeri ve idari merkez olarak değerlendirilir.