Kayın (Fagus L.) türleri, kuzey yarımküresinin ılıman iklim bölgelerinde yayılış gösteren ve Fagaceae (kayıngiller) familyasına bağlı ağaçlardır. Dünya genelinde 10 kadar doğal türü ve bazı melez formlarıyla temsil edilen Fagus cinsi, Türkiye’de özellikle Fagus orientalis Lipsky (Doğu Kayını) ve sınırlı olarak Fagus sylvatica L. (Avrupa Kayını) türleriyle bulunmaktadır.

Etimoloji

Fagus ismi Latince kökenli olup, Eski Yunanca’da “tohumları yenilebilir” anlamına gelen bir kelimeden türemiştir. Latince “edo” (yemek) fiiline dayandığı belirtilir. Fransızca’daki “le hêtre” kelimesi de bu anlam ilişkisini sürdürmektedir.

^{Kayın Ağacı Gövde - Yaprak - Çiçek Bölümleri (OGM)}

Sistematik Konumu

Kayın, Fagaceae familyasının önemli cinslerinden biridir. Türkiye florasında bu cinse ait iki tür bulunmaktadır: Doğu Kayını (Fagus orientalis) ve Avrupa Kayını (Fagus sylvatica). Doğu Kayını, Türkiye’de Avrupa Kayını’na kıyasla daha geniş bir yayılış sahasına sahiptir.

Yayılış ve Ekoloji

Fagus orientalis, Balkanlar’dan başlayarak Trakya, Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz, Ege’nin kuzeyi, Amanoslar ve Kahramanmaraş’a kadar geniş bir alanda yayılım göstermektedir. En geniş yayılış alanları Karadeniz sahil kuşağında, kuzey bakılardaki orta ve yüksek dağlarda yoğunlaşmıştır. Rutubetçe zengin, yağışın dengeli olduğu ılıman iklimleri ve humusça zengin, derin toprakları tercih eder. İyi yetişme ortamlarında uzun gövde gelişimi gösterir.

Morfolojik Özellikler

Doğu Kayını 30–40 metreye kadar boylanabilir, çapı 1 metreyi geçebilir. Gövdesi düzgün, açık gri renkte ve çatlamasız yüzeylidir. Yaprakları genellikle eliptik veya ters yumurta şeklindedir, tam kenarlı ve dişsizdir. Tomurcuklar almaçlı dizilişe sahiptir. Monoik bir bitkidir; erkek ve dişi çiçekler aynı ağacın farklı bölümlerinde yer alır. Tohumlarında çimlenme engeli bulunur.

Odun Özellikleri ve Kullanım Alanları

Kayın odunu 0,66 g/cm³ yoğunlukta, sert, darbelere dayanıklı ve buharla şekil verilebilen bir yapıdadır. Kurutma sırasında çarpılma ve çatlama eğilimi düşüktür. Mobilya, parke, kaplama, maden direği, kâğıt sanayi ve travers yapımı gibi alanlarda kullanılır. Doğu Kayını ayrıca yakacak odun olarak da önemlidir.

Genetik ve Islah Çalışmaları

Doğu Kayını, Türkiye Milli Ağaç Islahı Programı kapsamına alınmış tek yapraklı ağaç türüdür. Islah çalışmalarında boy, hacim, gövde düzgünlüğü, dal yapısı ve çap gibi karakterler esas alınmaktadır. Tohum transferi ve gen koruma zonları belirlenerek dört ana ıslah bölgesi tanımlanmıştır.

Kültürel Yansımalar

Kayın ağacı, Türk kültüründe kutsal kabul edilen ağaçlardan biridir. Hayat ağacı motifiyle ilişkilendirilmiş ve üç âlemi (yer altı, yer yüzü, gökyüzü) birleştiren bir motif olarak kabul edilmiştir. Şamanist geleneklerde Tanrıça Umay’la ilişkilendirilmiştir. Kurban törenlerinden sonra kayın dikilmesiyle kutsal ormanlar oluşturulduğu aktarılmıştır. Ötüken, Oğuz Kağan Destanı, Türeyiş Destanı ve Dede Korkut Hikâyeleri gibi kaynaklarda kayınla ilişkili inanç ve uygulamalar yer almaktadır.

Tıbbi ve Yan Ürün Kullanımları

Fagus orientalis yapraklarının idrar artırıcı, bronşit önleyici, diş ağrısı giderici, ateş düşürücü özellikleri olduğu ve verem tedavisinde kullanıldığı bildirilmektedir. Balözü kaynağı olarak da arılar tarafından değerlendirilir. Ayrıca boya endüstrisinde sarı pigment eldesinde kullanılmaktadır. 1998-2005 yılları arasında Türkiye’de 47.350 kg kayın yaprağı toplanmış ve odun dışı orman ürünü olarak kayıtlara geçmiştir.