Valeriana officinalis , Caprifoliaceae (eski sınıflandırmalarda Valerianaceae) familyasına ait, çok yıllık, otsu bir bitki türüdür. Türkiye’de "kediotu" olarak bilinen bu tür, hem gıda hem de tıbbi amaçlarla kullanılan odun dışı orman ürünleri arasında yer almaktadır.

Botanik Özellikleri

Bitkinin tıbbi ve gıda amaçlı olarak kullanılan bölümleri rizom ve kök kısımlarıdır. Kültürü deniz seviyesine yakın, taşlı ve humusça zengin topraklarda, nemli ortamlarda yapılmaktadır. Rizom ve kökler eylül ayında hasat edilmekte ve 40°C’nin altındaki sıcaklıklarda kurutularak kullanılmaktadır.

^Morfolojik Özellikleri

Kediotu bitkisi 50–130 cm boya kadar ulaşabilir. Rizomu kısa ve dik olabileceği gibi, yatay ve uzun da olabilir. Kökler ya ışınsal olarak ya da rizomun alt kısmından yoğun şekilde çıkar. Gövde dik, oluklu ve tüysüzdür. Alt yapraklar genellikle 3–10 çift yaprakçıklı pinnat yapıda olup, bazıları basit lanseolat biçimdedir. Çiçekleri beyaz veya pembe renklidir, üçlü dallanmış salkım formundadır. Meyvesi 3–4 mm uzunluğunda, tüylü yüzeylidir.

Ekolojik Özellikleri ve Yayılışı

Bu alt tür Türkiye’de özellikle Doğu Anadolu Bölgesi'nde, Erzurum ve çevresinde doğal olarak yayılış göstermektedir. 1985–2280 metre rakımlarda, %60–70 eğime sahip, genellikle erozyon riski olmayan dere kenarlarında, kuzey, kuzeydoğu ve kuzeybatı bakılarda yetişmektedir.

Toprakları kestane rengi veya kahverengi orman toprağı karakterindedir; pH değeri 6,8–7,3, organik madde oranı %1–6 arasında değişmektedir. Tekstür olarak kumlu tın, siltli tın veya kumlu killi tın özellikleri göstermektedir. Yüzeysel taşlılık oranı %50’nin üzerindedir. Bitkinin yetiştiği jeolojik yapı, genellikle kretase dönemine ait konglomera, kum taşı ve kireçtaşı katmanlarından oluşmaktadır.

^{Kedi Otu Bitkisi Görünümü (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur.)}

Kimyasal Bileşimi

Valeriana officinalis rizom ve kökleri; uçucu yağlar, iridoitler (valepotriatlar, valeroksidat), alkaloitler (aktinidin, katinin, valerianin), amino asitler (GABA, arjinin vb.), polifenoller (klorojenik ve kafeik asit), tanenler, zamk ve reçine içermektedir. Ticari kültürlerde valerenik asit türevleri ve valepotriatlar belirli oranlarda tespit edilmiştir. Valepotriatlar zamanla bozunarak baldrinal ve homobaldrinal'e dönüşmektedir.

Gıdalarda Kullanımı

Bitkinin rizom ve kök kısımlarından elde edilen ekstreler ve uçucu yağlar çeşitli gıdalarda aroma verici veya takviye edici bileşen olarak kullanılmaktadır. Çay, alkollü ve alkolsüz içecekler, dondurulmuş sütlü tatlılar, şekerleme, unlu mamuller, pudingler ve et ürünlerinde kullanılabilmektedir. ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), Valeriana officinalis ekstrelerini takviye edici gıda kategorisinde değerlendirmiştir.

^{Kurutulmuş Kedi Otu Bitkisi (PIXNIO)}

Tıbbi Kullanım ve Geleneksel Uygulamalar

Geleneksel olarak sedatif, hipnotik, antispazmodik, hipotansif, karminatif gibi etkiler nedeniyle kullanılmıştır. Modern tıpta da uyku bozuklukları, anksiyete, stres, hiperaktivite ve çeşitli nörolojik semptomların destekleyici tedavisinde değerlendirilmektedir. Aynı zamanda epilepsi, baş ağrısı, adet düzensizlikleri ve sindirim sistemi rahatsızlıkları gibi durumlarda kullanımına dair bilgiler mevcuttur.

Etki Mekanizmaları ve Bilimsel Bulgular

• Antidepresan ve Anksiyolitik Etki: Hayvan deneylerinde, ekstrenin depresyon benzeri davranışları azalttığı ve anksiyolitik etki gösterdiği raporlanmıştır.
• Antikonvülzan Etki: Zebra balığı modelinde konvülsiyon başlangıcını geciktirici etkiler gözlemlenmiştir.
• Nöroprotektif Etki: İskemik hasar modellerinde sinir sistemini koruyucu etkiler ortaya konmuştur.
• Uyku Üzerine Etkileri: Uyku kalitesini artırdığına dair çeşitli klinik çalışmalar bulunmaktadır.

Toksikolojik Değerlendirme

Akut, subakut ve subkronik toksisite çalışmaları, önerilen dozlarda kullanımın güvenli olduğunu göstermektedir. Aşırı doz alımlarında ise geçici ve hafif semptomlar bildirilmiştir. Genotoksik ve sitotoksik etkilere rastlanmamıştır. Hamilelik ve emzirme dönemlerinde dikkatli kullanılması önerilmektedir.

Uluslararası Düzenlemeler

Valeriana officinalis’in rizom ve köklerinin gıdalarda kullanımına dair uluslararası uygulamalar farklılık göstermektedir. İncelenen 25 ülke arasında bitkinin kök kısmı 4 ülkede pozitif, 6 ülkede koşullu pozitif, 5 ülkede negatif olarak listelenmiştir. Rizom için ise bu değerler sırasıyla 3, 4 ve 5 ülkedir. Bazı ülkelerde ise sadece tıbbi kullanımına dair düzenlemeler bulunmaktadır.

Türkiye’deki Yasal Durumu

Türkiye Cumhuriyeti Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından hazırlanan Bitki Listesi’nde Valeriana officinalis L.’nin kök ve rizom kısımları pozitif (P) kategoride yer almakta olup gıdalarda kullanılmasına izin verilmektedir. 2018 yılında yapılan değerlendirme sonucunda bu durumun devamına karar verilmiştir.