Kırkgöz Han, Antalya ili Döşemealtı ilçesinde yer alan ve Anadolu Selçuklu dönemine tarihlendirilen bir kervansaray yapısıdır. Antalya ile Konya arasında uzanan ve tarih boyunca yoğun olarak kullanılan kuzey-güney doğrultulu ticaret güzergâhı üzerinde konumlanan han, Selçuklu Devleti'nin menzil yapıları sistemi içinde önemli bir durak noktasıdır. Yapının taçkapısı üzerindeki mermer kitabeye göre inşa tarihi 1237–1246 yılları arasında olup, Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev dönemine dayanmaktadır. Açık avlu ve kapalı mekândan oluşan plan şeması, taşıyıcı sistemde kullanılan malzeme ve mekân düzenlemesi, yapının hem işlevsel hem de dönemin mimari ilkelerine uygun biçimde tasarlandığını ortaya koyar. Bu yönleriyle Kırkgöz Han, Selçuklu taşra mimarisinin tipik örneklerinden biri olarak değerlendirilmekte ve menzil yapılarının mekânsal organizasyonu hakkında bilgi sunmaktadır.
Kırkgöz Han'ın Taçkapı Görseli (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Konum ve Ulaşım
Kırkgöz Han, Antalya il merkezinin yaklaşık 30 kilometre kuzeybatısında, Döşemealtı ilçesine bağlı Kırkgöz mevkiinde yer almaktadır. Han, antik dönemlerden itibaren kullanılan kuzey-güney doğrultulu doğal geçiş güzergâhı üzerinde, özellikle Selçuklu döneminde Konya-Antalya hattını birleştiren önemli bir ticaret yolu üzerinde konumlanmıştır. Yakın çevresinde bulunan Kırkgöz kaynakları hem yapının konum seçiminde etkili olmuş hem de hanın su ihtiyacını karşılamıştır.
Tarihlendirme ve Banilik
Kırkgöz Han’ın inşa kitabesi günümüze ulaşmamıştır. Ancak yapı, mimari planı ve yapım tekniği bakımından Anadolu Selçuklu dönemine ait özellikler göstermektedir. Yapının kesin inşa tarihi ve banisi hakkında doğrudan bilgi bulunmamakla birlikte, bazı araştırmacılar, hanın II. Gıyâseddin Keyhüsrev (1237–1246) döneminde inşa edildiğini ileri sürmektedir. Bu değerlendirme, yapıdaki mimari üslubun aynı döneme ait diğer kervansaraylarla benzerlik göstermesine dayanmaktadır. Özellikle avlulu-plan tipi, revak düzeni ve kesme taş malzeme kullanımı, 13. yüzyıl ortalarına işaret etmektedir. Selçuklu yönetiminin, Antalya gibi önemli liman kentlerini iç bölgelere bağlayan yollar üzerindeki ticaret güvenliğini sağlamak amacıyla bu tür yapılar inşa ettirdiği anlaşılmaktadır.
Kırkgöz Han'ın Avlu Kısmındaki Revaklı Bölümü Görseli (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Mimari Plan ve Yapısal Özellikler
Genel Planlama
Kırkgöz Han, açık avlu ve kapalı mekân düzeninden oluşan klasik Selçuklu han plan tipine sahiptir. Yapı, doğu-batı yönünde uzanmakta olup, giriş cephesi doğudadır. Girişten sonra önce açık avluya, ardından batıdaki kapalı bölüme geçilmektedir.
Açık Avlu Bölümü
Avlu, dikdörtgen planlı olup geniş bir açık alan teşkil eder. Avlu, yaz aylarında konaklama, hayvanların barınması ve yük boşaltımı gibi işlevleri yerine getirmek üzere tasarlanmıştır. Avlunun çevresi büyük ölçüde yıkılmış durumdadır ancak izlerden anlaşıldığı üzere her iki uzun kenarda revakların bulunduğu değerlendirilmektedir.
Kapalı Mekân (Kışlık Bölüm)
Kapalı mekân, kış aylarında konaklama işlevine uygun olarak inşa edilmiştir. Bu bölüm, doğrudan avludan geçilen anıtsal bir açıklıkla başlamakta ve iç mekân beşik tonozla örtülmüş altı sahından oluşmaktadır. Taşıyıcı ayaklar sivri kemerlerle birbirine bağlanmıştır. Mekânın hem genişliği hem de simetrik düzeni, planlamadaki teknik hâkimiyeti göstermektedir.
Mescit ve Diğer Birimler
Avlunun güneybatı köşesinde, altı kapalı oda olan bir yapı yükselir; bunun üst katında küçük bir mescit yer alır. Mescide dıştan bir merdivenle çıkılmaktadır. Bu düzenleme, özellikle Sultan hanları gibi büyük Selçuklu hanlarında görülen bir özellik olup, Kırkgöz Han’da da uygulanmıştır.
Yapım Tekniği ve Malzeme
Yapıda düzgün kesme taş kullanımı ön plandadır. Duvarlarda dış yüzey taşları düzgün işlenmiş olup, iç dolgu kısmında moloz taş ve harç kullanılmıştır. Taşıyıcı ayaklar iri taş bloklardan oluşturulmuştur. Tonoz örtü sisteminde taş işçiliği öne çıkmakla birlikte bezeme unsurları sınırlıdır. Bu durum, yapının işlevsel karakterini ve süslemeye değil sağlamlığa öncelik verildiğini göstermektedir.
İşlevi ve Tarihsel Süreçteki Yeri
Kırkgöz Han, Selçuklu döneminde Konya’dan Antalya’ya inen ticaret yolunun önemli bir menzil noktası olarak işlev görmüştür. Hanlar genellikle bir günlük mesafe aralıklarla inşa edilirdi; bu bağlamda Kırkgöz Han, kuzeydeki Evdir Han ve güneydeki Alara Han ile birlikte önemli bir zincirin parçasıdır. Yapı, yolcuların ve kervanların konaklaması, hayvanların bakımı ve malların korunması gibi çok yönlü ihtiyaçlara cevap verecek biçimde tasarlanmıştır.
Koruma ve Günümüzdeki Durumu
Han, zamanla çeşitli tahribatlara uğramış, özellikle avlu bölümü büyük oranda yıkılmıştır. 2000’li yıllarda Antalya Valiliği’nin desteklediği projeler kapsamında yapıda restorasyon ve temizlik çalışmaları yürütülmüştür. Günümüzde yapı, kısmen ayağa kaldırılmış olmakla birlikte tamamen restore edilmiş değildir. Yine de özellikle kapalı bölüm ve mescit yapısı üzerinden Selçuklu han mimarisi hakkında önemli bilgiler edinilebilmektedir.
Kırkgöz Hanı'nı Anlatan Video. (ANTALYABBTV)
Kırkgöz Han, Selçuklu han mimarisinin tipik özelliklerini taşıyan, anıtsal ölçülerde olmayan ama işlevsel olarak planlanmış bir yapıdır. Sınırlı süsleme anlayışı, taş işçiliğine dayalı yapı tekniği ve iç mekân düzenlemesiyle, dönemin ekonomik ve siyasi yapısına uygun olarak tasarlandığı görülmektedir. Yapının bulunduğu coğrafi çevreyle kurduğu ilişki ve su kaynaklarına yakınlığı, menzil yapılarında yer seçiminin önemini ortaya koymaktadır.
