Kitâbü’l-İzz ve’l-Menâfiʻ, tam adıyla Kitabü'l-İzz ve'l-Menâfiʻ li'l-Mücâhidîn fî Sebili'llâh bi'l-Müdâfiʻ (Savaş Aletleriyle ve Toplarla Allah Yolunda Savaşmak İçin Menfaatler ve Kıymetler Kitabı), Endülüslü denizci ve topçu ustası Al-Rais İbrahim b. Ahmed Arribaş Al-Andalusi tarafından kaleme alınmıştır. Bu eser, topçuluk ve savaş aletleri üzerine detaylı bilgiler sunar.
İbrahim Reis, yaklaşık olarak 1550-1560 yılları arasında Granada'nın Nigüelas köyünde dünyaya gelmiştir. Müslümanların Endülüs’ten sürgün edilmesinden sonra Granada'dan Sevilla'ya göç etmiş ve burada İspanya'dan Amerika'ya değerli madenler taşıyan kalyonlarda çalışarak denizcilik ve topçuluk alanında pratik tecrübe edinmiştir. Ayrıca, gemilerde topçuluk uzmanlarının yaptığı toplantılara katılarak bu konuda yazılmış çeşitli eserleri inceleme fırsatı bulmuştur.
İbrahim Reis, İspanya'da Müslümanlar ve Hristiyanlar arasında yaşanan bazı olaylar nedeniyle bir süre hapsedilmiş, serbest bırakıldıktan sonra Tunus'a geçmiştir. Tunus Beyi tarafından görevlendirilerek silahlandırılmış Endülüslü denizcilerin başına getirilmiş ve Hristiyanlarla deniz savaşlarına katılmıştır. Bir muharebede esir düşen İbrahim Reis, yedi yıl sonra özgürlüğüne kavuşarak Tunus’a dönmüştür. Halkulvad Kalesi’nde görev yaparak topçuluk bilgisini daha da derinleştirmiştir. Burada top yapımı ve kullanımındaki zorlukları görerek bu konularda bir kitap yazma ihtiyacı hissetmiş ve 1630 yılında başladığı eserini 1632’de tamamlamıştır.
Eser, Aljamiado dilinde, yani Arap alfabesiyle yazılmış İspanyolca olarak kaleme alınmıştır. İbrahim Reis, Kitabü’l-İzz ve’l-Menâfiʻ'yi yazarken şu önemli kaynaklardan yararlanmıştır:
- Louis Colloda’nın Platica Manual de Artilleria (Topçuluk Üzerine El Kitabı) adlı eseri (Milano, 1592),
- Cristoval Lechuga’nın Dicurso de la Artilleria (Topçuluk Üzerine İnceleme) adlı eseri (Milano, 1611),
- Diego Ufano’nun Tratado de Artilleria (Topçuluk Üzerine İnceleme) adlı eseri (Brüksel, 1613).
İbrahim Reis, eserinde bu kitaplardan aldığı bilgilerle birlikte kendi tecrübelerini ve gözlemlerini de detaylı bir şekilde aktarmıştır.
İbrahim Reis'in eserinde yer alan havan topuna dair yer alan çizimler. (Kaynak: Süleymaniye Ktb. Hafız Ahmed Paşa, nr. 1122, vrk. 71)
Eser, 1638 yılında Marakeş sultanları tercümanı olan Ahmed b. Kasım b. Ahmed el-Fakıh Kasım b. el-Şeyh el-Hucri el-Endülüsî tarafından Arapçaya tercüme edilmiştir. Mütercimin oğlu Muhammed Hoca tarafından çoğaltılan Arapça nüshalar İslam dünyasına dağıtılmış, bir nüshası da Osmanlı Sultanı IV. Murad’a sunulmuştur. Elli babdan oluşan eser, topun doldurulması, mermilerin yörüngesi, taşınması ve mevziiye yerleştirilmesi gibi bilgilerin yanı sıra barutun icâdı ve ateşli silahların geliştirilmesi dair bilgilerde mevcuttur. Eserin Aljamiado dilindeki orijinal nüshası ise günümüze ulaşamamıştır. Bu eser, 1902 yılında Kahireli alim Ahmed Zeki Paşa tarafından Hamburg’da düzenlenen XIII. Oryantalistler Kongresi’nde sunulmuş ve bu sunumun ardından bilim dünyasında tanınmaya başlamıştır.
