Makedonca (Makedonca: Македонски јазик, translit. Makedonski jazik) Hint-Avrupa dil ailesine mensup, Güney Slav dilleri koluna ait bir dildir. Kuzey Makedonya Cumhuriyeti’nin anayasal ve resmi dilidir. Kiril alfabesinin Makedonca için düzenlenmiş özel bir varyantı kullanılarak yazılır. Bulgarca ile olan yakınlığı nedeniyle, dilbilimsel ve politik tartışmalara zaman zaman konu olmaktadır.

Tarihsel Gelişim

Eski Slavca ve Orta Çağ Dönemi

9. yüzyılda Kiril ve Metodius kardeşlerin Glagolitik alfabeyi geliştirmesiyle Eski Kilise Slavcası temelinde bir yazı dili oluştu. Bu dönem, Slav dillerinin yazılı gelenek kazanması açısından kritik öneme sahiptir. Bugünkü Makedonya topraklarında ortaya çıkan Ohrid Ekolü, yazı dili gelişiminde etkili olmuştur.

Osmanlı Dönemi (14. yy – 20. yy)

Osmanlı egemenliği altında Makedonca, daha çok sözlü lehçeler şeklinde yaşamıştır. Bu süreçte Türkçe, Yunanca ve Arnavutça'dan pek çok sözcük dilde yer bulmuştur. Yazılı dil kullanımı kısıtlı olup, eğitim dili genellikle Yunanca veya Bulgarca olmuştur.

Standartlaşma ve Resmiyet (20. yy)

1945 yılında, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti kapsamında Makedonca resmi dil olarak kabul edildi. Kiril alfabesi temelinde, Vardar Vadisi çevresindeki Batı Makedon lehçeleri esas alınarak standart Makedonca oluşturuldu. Gramatik yapı ve yazım kuralları bu dönemde kodifiye edilmiştir.

Dil Ailesi ve Akrabalık İlişkileri

Makedonca, Güney Slav dilleri grubuna aittir ve özellikle Bulgarca ile yakın akrabadır. Her iki dil de vaka sisteminin büyük ölçüde kaybı, belirli artikellerin kelime sonuna eklenmesi, fiil çekiminde süreklilik (aspect) sisteminin korunması, analitik gramer yapısı gibi özellikleri paylaşır. Sırpça, Hırvatça ve Boşnakça ile de belirli düzeyde karşılıklı anlaşılabilirlik bulunmaktadır, ancak bu dillerdeki sentaks ve vokabüler farklar ayırt edicidir.

Fonetik ve Fonoloji

Makedonca beş sesli harf (a, e, i, o, u) ve yirmi altı sessiz harften oluşan bir ses sistemine sahiptir. Yalın ses uyumu nadirdir ve seslerin düşmesi ya da redüksiyonu sık görülmez. Kelimelerde vurgu çoğunlukla sondan bir önceki hecede yer alır, ancak bu kuralın istisnaları da bulunur ve bazen anlam değişikliğine neden olabilir. Dilin fonolojik yapısında, özellikle –j, –č, –š gibi seslerle gerçekleşen palatalizasyon belirgindir ve bu ses değişimleri morfolojik yapılarda sıkça görülür. Makedonca Kiril alfabesiyle yazılır; bu alfabe fonetik ilkelere dayanır ve otuz bir harf içerir. Özellikle ѓ, ќ ve ѕ harfleri yalnızca Makedoncaya özgüdür.

• А Б В Г Д Ѓ Е Ж З З̌ И Ј К Л Љ М Н Њ О П Р С Т Ќ У Ф Х Ц Ч Џ Ш

31 harf içeren Makedon alfabesi yukarıdaki gibidir..

Morfoloji (Biçimbilgisi)

İsimler eril, dişil ve nötr olmak üzere üç cinsiyette bulunur. Belirlilik, kelimenin sonuna eklenen artikellerle ifade edilir. Örneğin, knižga (kitap), knižgata (o kitap), knižgava (bu kitap) gibi örneklerde görüldüğü üzere, anlam bağlamdan ya da edatlardan anlaşılır; çünkü Makedoncada vaka sistemi yoktur. Fiiller geniş, geçmiş ve gelecek zamanlara sahiptir; geçmiş zaman kendi içinde mükemmel geçmiş ve hikâye geçmişi olarak ikiye ayrılır. Kip olarak bildirme, emir ve dilek kipleri bulunur. Fiiller, kişi ve sayıya göre çekimlenir ve çoğunlukla iki ana fiil biçimi olan tamamlanmış (perfective) ve tamamlanmamış (imperfective) yapılarla süreklilik anlamı kazandırılır. Zamirler ise kişi, cinsiyet ve duruma göre değişir. Fiil anlamını genişletmek için do-…, iz-…, po-… gibi ön ekler sıkça kullanılır.

Sentaks (Sözdizimi)

Temel cümle yapısı özne + yüklem + nesne şeklindedir. Ancak, vurgulamak istenen öğeye göre cümle yapısı esnek bir şekilde değiştirilebilir. Belirli artikellerin kelime sonuna gelmesi cümle içinde vurgu yapısını da etkiler. Makedoncada bağlaç kullanımı oldukça yaygındır; örneğin i (ve), no (ama), zatoa što (çünkü) gibi bağlaçlarla cümleler birbirine bağlanır.

Lehçeler ve Ağızlar

Makedonca, üç ana lehçe grubuna ayrılır. Batı Makedon lehçeleri, bugünkü standart Makedoncanın temelini oluşturur ve Vardar Vadisi çevresinde konuşulur. Doğu Makedon lehçeleri daha geleneksel yapıdadır ve eski Slavca’dan kalma unsurlar barındırır. Kuzey lehçelerinde ise Sırpçanın etkisi daha belirgin şekilde hissedilir. Lehçeler arasında genel olarak yüksek düzeyde anlaşılabilirlik mevcuttur.

Günümüzde Kullanım ve Statü

Makedonca, Kuzey Makedonya Cumhuriyeti’nde eğitim, kamu yönetimi, yargı ve medya gibi tüm resmi alanlarda kullanılan bir dildir. Ülkedeki diğer azınlık dilleriyle, örneğin Arnavutça, Türkçe ve Sırpça ile birlikte resmi statüye sahiptir. Makedonca, Sırbistan, Arnavutluk, Avustralya ve Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkelerdeki Makedon diasporası tarafından da kullanılmaktadır. Ancak Bulgaristan, Makedoncayı bağımsız bir dil olarak değil, Bulgarcanın bir lehçesi olarak kabul eder. Buna rağmen Makedonca, Birleşmiş Milletler ve Avrupa Konseyi gibi uluslararası kuruluşlar tarafından resmen tanınmaktadır.

Örnek Metin

• Anayasa’dan Alıntı

Република Северна Македонија е суверена, независна, демократска и социјална држава.

(Kuzey Makedonya Cumhuriyeti egemen, bağımsız, demokratik ve sosyal bir devlettir.)

• Günlük Konuşma

Како си денес? – Добро сум, благодарам. А ти?

(Bugün nasılsın? – İyiyim, teşekkür ederim. Ya sen?)

• Edebî Örnek – Kočo Racin’den (Oblakot)

Облак над нашата земја се спушти,

и сонцето го скри во тешка тага.

(Ülkemizin üzerine bir bulut çöktü,

ve güneşi derin bir hüzne sakladı.)