Marmara Gölü, Türkiye’nin Ege Bölgesi’nde, Manisa il sınırları içerisinde yer alan ve Gölmarmara, Salihli ve Ahmetli ilçeleri arasında konumlanan bir tatlı su gölüdür. 74–80 metre rakımlı ve 6912 hektar yüzölçümüne sahip olan göl, doğu ve güneydoğusunda yer alan 5,75 km uzunluğundaki setle rezervuar haline getirilmiştir. Gölün doğusunda Keçidağ, güneyinde Salihli Ovası, batısında Çal Dağı (1034 m), kuzeyinde ise Gölmarmara Ovası yer alır.

Jeolojik ve Morfolojik Yapı

Marmara Gölü, Batı Anadolu'nun aktif tektonik kuşaklarından biri olan Gediz Graben Sistemi içinde yer alan ve tektonik kökenli bir çöküntü alanında oluşmuş alüvyal set gölü niteliği taşıyan bir iç su kütlesidir.

Göl, Gediz Nehri ve Kumçayı tarafından taşınan alüvyonların birikimiyle şekillenen, doğal olarak kapalı ve yer yer sığ çanak yapısına sahip bir depresyon içinde yer alır. Bu çöküntü alanı, kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu aktif faylarla sınırlandırılmıştır. Gölün bulunduğu bölge, Menderes Masifi’nin çeşitli formasyonları ile çevrilidir. Gölün batısında Çaldağ (1034 m), doğusunda Dibek Dağı, kuzeyinde Gölmarmara Ovası, güneyinde ise Salihli Ovası bulunmaktadır. Arazi, gnays, mikaşist, amfibolit, mermer, kristalize kireçtaşı, marn, kumtaşı, grovak, radyolarit ve ofiyolit gibi çeşitli jeolojik birimlerle temsil edilir. Bu yapı, göl çevresindeki topoğrafyanın karmaşık ve yüksek jeolojik çeşitlilik gösteren bir form kazanmasına neden olmuştur. Özellikle kuzeybatı kesimde terkedilmiş mermer ocakları, göl adının da kaynağını oluşturur. Evliya Çelebi'nin "Mermere" olarak andığı bölgedeki bu ocaklar, "Marmara Dağı" adını taşır ve göle bu nedenle "Marmara Gölü" ismi verilmiştir.

Gölün oluşumu, yer şekillerinin yanı sıra Pliosen ve Pleistosen dönemlerinde aktif olan çöküntü süreçleriyle ilişkilidir. Kuzeyden Kumçayı'nın, güneyden ise Gediz Nehri’nin taşıdığı alüvyonlar zamanla Salihli ile Gölmarmara arasında yer alan düşük eğimli alanda birikerek doğal bir baraj oluşturmuş; böylece bir çanakta biriken sular Marmara Gölü’nü meydana getirmiştir.

Bölgenin iklim özellikleri (yarı kurak-yarınemli) gölün su bütçesinde mevsimsel değişimlerin belirgin olmasına yol açar. Göl seviyesi, kışın yükselirken yaz aylarında sıcaklık ve buharlaşma etkisiyle düşer. Bu durum, gölün su seviyesi ve yüzölçümünün yıllık olarak büyük dalgalanmalar göstermesine neden olur.

Göl çanağının akaçlama alanı yaklaşık 1780 km²’dir. Gölün doğal boşalım yolu bulunmamaktadır; bu da gölün tuzlulaşmaya yatkın bir yapı göstermesine yol açmıştır. Ancak, 1930’lardan itibaren yapılan çeşitli yapay müdahaleler (kanallar, regülatörler, pompalar) bu doğal süreçleri değişime uğratmış ve gölü mevsimsel olarak kontrol edilen bir rezervuar haline getirmiştir.

^{Marmara Gölü (T.C. Tarım ve Orman Müdürlüğü)}

Hidrolojik Özellikler

Başlıca su kaynakları; Kumçayı’ndan gelen Çömlekçi Regülatörü, Gediz Nehri’nden gelen Adala Regülatörü ve Ahmetli Pompa İstasyonu’dur. Göl, 320 milyon m³ kapasitesiyle bölgedeki sulama faaliyetlerinde temel su kaynağı olarak kullanılır. Yıllara bağlı olarak göl yüzey alanı 25–72,9 km², hacmi ise 15,58–377,7 hm³ arasında değişmektedir.

Ekosistem ve Biyoçeşitlilik

Marmara Gölü; 162 kuş, 11 balık, 26 alg, 6 zooplankton, 33 amfibi, 32 memeli ve 355 bitki türüne ev sahipliği yapar. Bunlar arasında Türkiye’ye özgü Ladigesocypris mermere ve göle özgü Kripowitschia mermere gibi endemik türler de bulunur. Göl, tepeli pelikan (Pelecanus crispus), mahmuzlu kızkuşu (Vanellus spinosus), pasbaş patka (Aythya nyroca) ve alaca balıkçıl (Ardeola ralloides) gibi kuş türlerinin üreme ve kışlama alanıdır.

Koruma Statüsü

Marmara Gölü, 2002 yılında "Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği" kapsamında sulak alan olarak tanımlanmış, 2017 yılında ise Ulusal Öneme Haiz Sulak Alan ilan edilmiştir. Aynı yıl doğal sit alanı olarak da tescillenmiştir. 2022 yılında tampon bölge (24.893 ha), sürdürülebilir kullanım bölgesi (1.495 ha) ve kontrollü kullanım bölgesi (552 ha) olarak yeniden sınıflandırılmıştır.

İnsan Faaliyetleri ve Arazi Kullanımı

Göl çevresi tarım ve hayvancılık açısından yoğun olarak kullanılmaktadır. Karpuz, kavun, pamuk, tütün gibi ürünler yetiştirilir. Göl çevresinde büyükbaş ve küçükbaş hayvan otlatması yapılmaktadır. 102 ruhsatlı balıkçı ve 51 balıkçı teknesi kayıtlıdır. Yerleşim alanlarında 1986-2011 döneminde %173 oranında büyüme olmuş, buna karşılık mera ve sucul bitki alanlarında ciddi azalmalar yaşanmıştır.

Rezervuar İşlevi ve Su Yönetimi

Göl, 1938-1945 yılları arasında seddeyle çevrelenerek rezervuar haline getirilmiştir. 1950'li yıllardan itibaren Kumçayı, Gediz Nehri ve Ahmetli Regülatörü üzerinden su iletim kanallarıyla beslenmeye başlanmıştır. Sulama amaçlı boşaltım ise Marmara Regülatörü, dolusavak ve boşaltım kanallarıyla gerçekleştirilir. Marmara Gölü, Gediz Ovası’nda yaklaşık 40.000 hektarlık alanın sulanmasında kullanılmaktadır.

^{Marmara Gölü (Youtube)}

Kuruma Süreci ve Tehditler

1975–2018 yılları arasında göl alanında %43’lük daralma yaşanmıştır. Özellikle 2011-2018 yılları arasında %38 oranında küçülme gözlenmiş ve göl 2021 yılında tamamen kurumuştur. Kuruma nedenleri arasında iklim değişikliği, Gördes Barajı temelli su transfer projeleri, aşırı sulama, tarım amaçlı kanal kesitlerinin daraltılması, bataklık alanların tarıma dönüştürülmesi ve kaçak avcılık öne çıkar.

Ekolojik ve Sosyoekonomik Etkiler

Kuruma süreci hem biyoçeşitliliği hem de bölge halkının geçim kaynaklarını etkilemiştir. Özellikle balıkçılık faaliyetleri sona ermiş, çevre köylerde tarım verimliliği düşmüştür. Gölün kaybı, bölgesel iklimin kuraklaşmasına ve su döngüsünün bozulmasına neden olmuştur.

Koruma ve İzleme Çalışmaları

Ege Üniversitesi Kuş Gözlem Topluluğu ve Ege Doğal Yaşamı Koruma Derneği, gölde izleme ve envanter çalışmaları yapmaktadır. DSİ ve Tarım Bakanlığı tarafından yeniden su tutma projeleri gündemdedir. 2021 sonrası dönemde bilim insanlarının liderliğinde gölü tekrar canlandırmak için alternatif su kaynakları ve doğa temelli çözümler değerlendirilmektedir.