Mem ü Zin, 17. yüzyılda yaşamış Kürt mutasavvıf şair Ehmedê Xanî (1651-1707) tarafından kaleme alınmış klasik bir Kürt aşk mesnevisidir. Kürt diliyle yazılmış ilk aşk mesnevisi olarak kabul edilen eser, aynı zamanda Kürt edebiyatının en önemli ve en çok tanınan metni olma özelliğini taşır.
1695 yılında yazılan eser, 2656 beyitten oluşmaktadır ve klasik Doğu edebiyatı geleneği içinde çok katmanlı bir yapıya sahiptir. Xanî, eserinde yalnızca estetik ve edebî bir metin oluşturmakla kalmamış, Kürtçenin edebî bir dil olarak yetkinliğini ve potansiyelini ispat etme çabasına da girişmiştir. Eser, Kürt dili ve kültürünün varlığını ve gelişmesini savunan bir bilinçle kaleme alınmıştır.
Kaynakları
Mem ü Zin mesnevisi, Kürt halk anlatısı “Memê Alan'a dayanmaktadır. Bu destan, zamanla halk hikâyesine evrilmiş ve Ehmedê Xanî tarafından yeniden biçimlendirilerek edebî bir mesneviye dönüştürülmüştür. Xanî, bu kaynağı bilinçli bir biçimde seçmiş; eserin “taklit” veya “ödünç” olmadığını vurgulamış ve Kürt dilinin özgün estetik potansiyelini yansıtmak istemiştir.
Konu Özeti
Eser, Mem ve Zin adlı iki genç arasında yaşanan trajik bir aşkı konu edinir. Aşkları, zalim Bekir'in entrikaları nedeniyle kavuşamadan son bulur. Hikâye; aşk, kader, toplumsal yapı ve kadercilik gibi temalar etrafında şekillenir. Hikâyede ayrıca, Mem'in ölümünün ardından Zîn'in de onun mezarı başında hayatını kaybetmesi, aşkın ölümle birleştiği bir zirve olarak sembolize edilir.
Mem ü Zin Türbesi, Şırnak (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
Edebî Değeri ve Etkileri
Eser, biçim ve içerik açısından klasik aşk mesnevilerinden farklılıklar gösterir. Örneğin aşkın yalnızca tasavvufi ya da mecazi boyutlarıyla değil; sosyal, kültürel ve dilsel boyutlarıyla da işlenmiş olması metni özgün kılar. Ayrıca Xanî, mesnevisinde Kürt halkının sahipsizliği, dilinin geri plana itilmişliği ve Kürt kimliğinin tanınmaması gibi meseleleri de işler.
Mem ü Zin, klasik Osmanlı ve Fars mesnevileriyle karşılaştırıldığında, edebî gelenek içindeki konumlanışıyla dikkat çeker. Özellikle Nizamîinin “Leylâ vü Mecnûn”u veya Fuzuli’nin “Leylâ vü Mecnûn” mesnevisiyle birlikte okunduğunda, Xanî’nin hem üslup hem de anlatı stratejileri bakımından özgün olduğu anlaşılır.
Çevirileri ve Yayılımı
Mem ü Zin, ilk çevirilerini 19. yüzyıl Osmanlı Türkçesinde vermiştir. İlk Türkçe çeviri, 1856 yılında Ahmed Fâik tarafından aynı vezinle yapılmış, daha sonra 1869’da eserin bir naziresi de kaleme alınmıştır. 1906 yılında ise Abdülazîz Hâlis tarafından bir başka Osmanlı Türkçesi çevirisi yapılmıştır.
Eser zamanla Almanca, Rusça, Arapça, Ermenice gibi birçok dile çevrilmiş ve uluslararası bir tanınırlık kazanmıştır. Özellikle Margarita Borisovna Rudenko ve August Jaba gibi Kürdologların çalışmaları sayesinde Rus ve Avrupa literatürüne girmiştir.
Mezarı ve Türbe Bilgisi
Mem ve Zin’in mezarlarının, hikâyede anlatılan olaylarla özdeşleştirilerek Cizre'de yer aldığına inanılır. Cizre Kalesi içerisinde bulunan ve halk arasında Mem ü Zin Türbesi olarak bilinen bu mekân, bugün de ziyaret edilmektedir. Türbe, Kürt halk edebiyatının somutlaşmış sembollerinden biri haline gelmiş ve bölgesel bir kült alanı işlevi görmüştür. Hikâyedeki trajedinin izini sürmek isteyenler için türbe hem mistik hem de kültürel bir çekim merkezidir.
Mem ve Zin'e Ait Olduğu Düşünülen Mezar Taşları, Şırnak (Fotoğraf: Duygu Şahinler)
