Metin tamiri, bir metinde yanlış veya eksik olduğu belirlenen bölümlerin, nâşir tarafından sağlam karinelerden hareketle düzeltilmesi veya tamamlanması işlemidir. Metin tamiri, klasik edebiyat araştırmalarında ve özellikle yazma eserlerin neşir ve tenkit çalışmalarında önemli bir aşamayı ifade eder.

Yazma eserler, müellifin elinden çıkıp çoğaltma ve istinsah süreçlerinden geçtikçe hem müstensihlerin dikkatsizlikleri hem de zamanın yıpratıcı etkileri nedeniyle çeşitli sorunlar taşır. Kâğıt yıpranmaları, silinmeler, mürekkep lekeleri, yanlış yazımlar veya müstensihin bilerek ya da farkında olmadan yaptığı ekleme-çıkarma gibi durumlar metinlerde bozulmalara yol açar. Bu noktada metin tamiri, eserin aslını yansıtmayan bu eksiklik ve yanlışlıkları gidermeyi amaçlar.

Metin tamiri, yalnızca “zaruret hâlinde” başvurulan bir yöntemdir. Nâşirin keyfî müdahalelerine yer yoktur; yapılan her düzeltme anlam, vezin, kafiye, gramer, edebî sanatlar ve müellifin üslup özellikleri gibi karinelerle temellendirilmek zorundadır. Örneğin bir beyitte vezin eksikse veya kafiye bozulmuşsa, şairin üslubu ve şiir geleneği dikkate alınarak eksik ibare tamamlanabilir. Bu tür eklemeler genellikle köşeli ayraç [ ] veya özel işaretlerle gösterilir; yapılan değişiklikler de dipnotlarda açıklanır.

Metin tamiri yalnızca teknik bir işlem değil, aynı zamanda ciddi bir donanım gerektirir. Bu işi yapacak araştırmacının klasik Türk şiirinin nazım biçimlerine, aruz ve kafiye düzenine, mazmunlarına hâkim olması; Türk dilinin tarihî dönemleriyle (Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlıca vb.) birlikte Arapça ve Farsça bilgisine sahip bulunması gerekir. Ayrıca yazma eserlerin paleografik özelliklerini, istinsah kayıtlarını, takdim-tehir işaretlerini ve diğer yazma terminolojisini bilmesi de zorunludur.

Amaç

Yani metin tamiri, bir metnin müellifin iradesine en yakın şekilde yeniden inşa edilmesini hedefleyen, metin neşrinin ayrılmaz bir parçası olan ve büyük titizlik gerektiren bir filolojik faaliyettir. Doğru bir metin oluşturulmadıkça şerh, tahlil ve edisyon kritik gibi diğer bilimsel çalışmaların yapılması mümkün değildir. Yanlış veya aşırı müdahaleler, müellifin söyleyişine yabancı bir metin ortaya çıkaracağından, nâşirin sorumluluğu bu noktada büyüktür. Bu sebeple metin tamiri, edebiyat araştırmalarında hem metnin korunması hem de ilim dünyasına sağlıklı bir şekilde sunulması açısından temel bir yöntem olarak kabul edilmektedir.

Metin Tamirini Gerektiren Durumlar

Metin tamiri ancak zaruret hâlinde başvurulan bir yöntemdir ve belirli durumlarda yapılır. Bu durumlar şöyle sıralanabilir: metinde fiziki bozulmalar olduysa, müstensih hataları varsa, metinde yıpranma olduysa, vezin veya anlam bakımından uygun olmayan ifadeler vb. varsa metin, tamire ihtiyaç duyar.

Fizikî bozulmalar:

• Kâğıtta kopukluk, yırtık, yıpranma, kurt yeniği, nemlenme, mürekkep lekesi veya üzerinin karalanması gibi sebeplerden dolayı metnin okunamaz hâle gelmesi durumunda metin tamiri uygulanır.

Müstensih hataları:

• Müstensihin dalgınlıkla veya bilerek kelime ya da ibareyi boş bırakması,
• Müstensihin bilgisizlik dolayısıyla okuyamadığı kelimeyi yanlış yazması veya benzetmeye çalışarak anlamsız bir kelime üretmesi,
• Kafiye, vezin veya anlam açısından yanlışlık ya da eksiklik olması,
• Müstensihin bilgiçlik veya başka sebeplerle metni bilerek tahrif etmesi durumlarında metin tamiri uygulanır.

Zaman ve dış etkenler:

• Zamandan, ihmalden veya tahrip edici unsurlardan kaynaklanan fizikî hasarların metne yansıması,
• Yazma eserlerin yıpranması, silinmesi veya bozulması sebebiyle eksikliklerin ortaya çıkması durumlarında metin tamiri yapılır.

Manzum ve mensur metinlerde özel durumlar:

• Manzum metinlerde vezne uymayan beyitler,
• Anlam bütünlüğünü bozan düşüklükler,
• İmlası veya harekesi bozulmuş kelimeler,
• Yanlışlıkla fazla yazılan veya eksik bırakılan ibareler varsa metin tamiri yapılır.

Müellif nüshası ve müstensih nüshası ile ilgili durumlar:

• Müellif nüshasında dahi vezin, kafiye, mana, imla gibi yanlışlıklar veya eksiklikler bulunabilir; bunların gerektiğinde tashih edilmesi gerekir.
• Müstensih nüshalarında yanlış yazım, ekleme, çıkarma, imlâ farkları, kısaltma veya tazmin (başka şairden alınan beyitlerin eklenmesi) gibi durumlar söz konusu olabilir. Bunların düzeltilmesi için metin tamiri yapılır.

Yöntem ve İlkeler

Metin tamiri yalnızca zaruret hâlinde başvurulan bir yöntemdir ve keyfî müdahalelerden kesinlikle kaçınılmalıdır. Nâşirin yapacağı her değişiklik, sağlam karinelerle desteklenmeli ve metnin aslını bozmayacak şekilde uygulanmalıdır.

Karinelerden Hareket Etme

Metin tamirinde kullanılan başlıca karineler şunlardır:

• Anlam karinesi: Metnin bütünlüğünü sağlayan, cümle ve beyitteki anlamın mantıklı bir biçimde tamamlanması gerekir.
• Vezin karinesi: Özellikle manzum eserlerde, eksik heceler veya bozuk ölçüler, vezinle uyumlu kelimelerle tamamlanır.
• Kafiye karinesi: Şiirlerde, kafiye düzenini sağlamak için eksik veya yanlış kelimeler düzeltilir.
• Gramer karinesi: Dil bilgisi kuralları, kelime sıraları ve eklerin doğru biçimde kullanılması gözetilir.
• Üslup ve mazmun karinesi: Müellifin dil alışkanlıkları, üslubu, kullandığı mazmunlar ve sanat anlayışı göz önünde tutulur.

Müdahale Biçimleri

Metne yapılan müdahaleler belirli işaretlerle gösterilir:

• Köşeli ayraç [ ] içine alınan ibareler metne eklenen kısımları gösterir.
• Üçgen parantez ‹ › tahmini ilavelerde kullanılır.
• Çift köşeli parantez [[ ]] çıkarılan bölümlere işaret eder.
• Fazlalıklar için “+”, noksanlıklar için “–” işaretleri kullanılır; bunlar çoğunlukla dipnotta gösterilir.

Müdahale Yerinin Belirtilmesi

Eğer müdahale ana metinde gösterilebilecekse ayraçlarla işaretlenir. Müdahalenin doğrudan metin içinde işaretlenmesi mümkün değilse, yapılan değişiklik dipnotlarda açıklanır.

Müdahalede Ölçülülük

Metin tamiri ancak zorunlu durumlarda yapılmalıdır. Metin anlamı tamamen bozulmamışsa veya okuyucuya ulaştırılabilecek bir bütünlüğe sahipse, yanlış kalsa bile müdahale edilmemesi daha doğru görülür. Yanlış bir tamir, müellifin üslubunu ve sanat anlayışını bozabilir.

Nâşirin Donanımı

Metin tamirinde bulunacak kişinin klasik edebiyatın şekil özelliklerini, aruz ve kafiye bilgisini, dilin tarihî dönemlerini (Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlıca vb.), Arapça ve Farsça kelime hazinesini bilmesi gerekir. Ayrıca yazma eserlerin paleografik özelliklerine (ketebe, ferağ kaydı, takdim-tehir, temmet işaretleri vb.) hâkim olmalıdır.

Bilimsel ve Etik İlkeler

Nâşir, metin üzerinde keyfî tasarruflarda bulunmamalıdır. “Bu kelime buraya yakışmamış, şunu kullansak daha sanatkârâne olur” gibi öznel yaklaşımlar kabul edilemez. Müdahaleler, yalnızca ilmî ölçütlerle gerekçelendirilmeli ve okuyucuya açıkça gösterilmelidir.