Mycobacterium tuberculosis, tüberküloz hastalığının etkeni olan, insanlık tarihinin en eski ve en önemli patojenlerinden biridir. Bakteri, 1882 yılında Alman hekim Robert Koch tarafından tanımlanmış ve bu buluş, mikrobiyoloji tarihindeki en kritik keşiflerden biri kabul edilmiştir. Koch’un bu başarısı, 1905 yılında Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü ile ödüllendirilmiştir. Günümüzde M. tuberculosis, gelişmiş tanı ve tedavi yöntemlerine rağmen, özellikle gelişmekte olan ülkelerde önemli bir halk sağlığı sorunu olmaya devam etmektedir.
Taksonomi
M. tuberculosis, Bacteria âlemine, Actinomycetota (Actinobacteria) şubesine ve Mycobacteriaceae familyasına ait bir türdür. Mycobacterium cinsi, insanlarda ve hayvanlarda hastalıklara yol açabilen çok sayıda tür içerir. Bu türler arasında en önemlisi M. tuberculosis olup, yakın akrabaları arasında M. bovis, M. africanum ve M. microti yer alır. Bu türler birlikte M. tuberculosis kompleksi (MTBC) olarak adlandırılır ve patojen özellikleri bakımından birbirine oldukça benzerler.
Morfoloji ve Özellikler
M. tuberculosis mikroskop altında ince uzun çubuk şeklinde görülür. Ortalama 2–4 mikrometre uzunluğunda ve 0,2–0,5 mikrometre çapındadır. Gram boyası ile tam olarak boyanamaz; bu nedenle klasik anlamda Gram-pozitif veya Gram-negatif sınıflamasına uymamaktadır. Bunun nedeni, hücre duvarında yüksek oranda bulunan mikolik asitlerdir. Bu yağ asitleri bakteriye hem çevresel faktörlere hem de kimyasal ajanlara karşı direnç kazandırır. Bu özellik, bakterinin “asidorezistan” olarak tanımlanmasına yol açmıştır. Ziehl–Neelsen boyası veya floresan boyalar ile yapılan incelemelerde bakteriler parlak kırmızı veya sarı-yeşil renkte görülür.Bakteri, metabolik açıdan zorunlu aerob olup, sadece oksijen varlığında çoğalabilir. Optimum büyüme sıcaklığı 37 °C’dir, bu da insan vücudu ile uyumludur. Ancak besiyerlerinde oldukça yavaş ürer; koloni oluşumu genellikle 3 ila 6 hafta sürer. Bu yavaş çoğalma hızı, hem tanıyı zorlaştırmakta hem de tedavi sürecini karmaşık hale getirmektedir.
Genom ve Fizyoloji
M. tuberculosis genomu yaklaşık 4,4 milyon baz çifti uzunluğunda olup, yüksek oranda (%65) guanin-sitozin içerir. Genomda bulunan çeşitli genler, bakterinin virülans faktörleri, bağışıklık sisteminden kaçış mekanizmaları ve ilaç direncinde rol oynar. Hücre duvarı, bakterinin en ayırt edici özelliğidir; mikolik asitler, arabinogalaktan ve peptidoglikan tabakaları bakteriyi hem mekanik hem de kimyasal saldırılara karşı korur. Ayrıca bu yapı, birçok antibiyotiğin bakteriye nüfuz etmesini zorlaştırarak tedaviyi güçleştirir.
Patogenez
M. tuberculosis, genellikle enfekte bireylerin öksürük veya hapşırık yoluyla havaya saçtığı damlacıkların solunmasıyla bulaşır. Bakteriler akciğer alveollerine ulaştığında, bağışıklık hücreleri olan makrofajlar tarafından fagosite edilir. Ancak bakteri, fagozom ile lizozomun birleşmesini engelleyerek makrofaj içinde canlı kalır ve çoğalmaya devam eder. Bu süreç, bağışıklık sisteminin bakteriyi sınırlamak için granülom adı verilen yapılar oluşturmasına neden olur. Granülomlar, latent enfeksiyonun temelini oluşturur. Yıllarca sessiz kalabilen bu durum, bağışıklık sistemi zayıfladığında aktif tüberküloza dönüşebilir.
Klinik Önemi
M. tuberculosis, insanlarda başlıca pulmoner tüberküloza neden olur. Hastalık kronik öksürük, balgamda kan, göğüs ağrısı, ateş, gece terlemesi ve kilo kaybı gibi belirtilerle karakterizedir. Bunun yanı sıra, bakteri akciğer dışı organlara da yayılabilir. Ekstrapulmoner tüberküloz, lenf bezleri, böbrekler, kemikler, beyin zarları ve diğer dokuları etkileyerek menenjit, spondilit veya idrar yolu enfeksiyonları gibi ciddi tablolara yol açabilir.
Son yıllarda, özellikle çok ilaca dirençli tüberküloz (MDR-TB) ve yaygın ilaca dirençli tüberküloz (XDR-TB), küresel sağlık açısından önemli bir tehdit haline gelmiştir. Bu dirençli formlar, standart tedavi rejimlerine yanıt vermemekte ve tedavi süresini uzatmaktadır.
Tanı ve Tedavi
Tüberküloz tanısında klasik yöntemlerden biri balgam örneklerinde asidorezistan bakterilerin mikroskopla gösterilmesidir. Bunun yanında kültür yöntemleri, bakterinin izolasyonu ve ilaç duyarlılığının belirlenmesinde altın standarttır. Moleküler yöntemler, özellikle PCR temelli testler ve GeneXpert gibi hızlı tanı sistemleri, hem duyarlılığı artırmış hem de ilaç direncinin erken tespitine olanak sağlamıştır.
Tedavide en sık kullanılan ilaçlar izoniazid, rifampisin, etambutol ve pirazinamiddir. Tedavi genellikle en az 6 ay sürer ve ilaç kombinasyonu kullanımı direnç gelişimini engellemek açısından önemlidir. Ancak tedaviye uyumun düşük olması, dünya genelinde dirençli suşların ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Epidemiyoloji
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre tüberküloz, her yıl milyonlarca insana bulaşmakta ve yaklaşık 1,5 milyon kişinin ölümüne neden olmaktadır. HIV enfeksiyonu, yetersiz beslenme, diyabet, sigara kullanımı ve kötü yaşam koşulları, tüberküloz gelişme riskini artıran faktörler arasındadır. Özellikle Afrika ve Asya kıtaları, hastalığın en yoğun görüldüğü bölgelerdir.
Korunma
Tüberküloza karşı en yaygın kullanılan koruyucu yöntem BCG (Bacille Calmette–Guérin) aşısıdır. Bu aşı, özellikle çocuklarda ağır seyreden tüberküloz formlarına karşı koruyucudur. Ancak erişkinlerdeki etkinliği sınırlıdır. Hastalığın kontrol altına alınabilmesi için erken tanı, hasta izolasyonu, ilaç tedavisine uyumun sağlanması ve toplum sağlığı önlemlerinin güçlendirilmesi gerekmektedir.
