Nüzhet Toydemir Gökdoğan (1910–2003), Cumhuriyet döneminde yetişmiş Türkiye’nin ilk kadın astronomu olup, bilimsel çalışmaları ve akademik görevleriyle gökbilimin Türkiye’de kurumsallaşmasına önemli katkılarda bulunmuştur.
Erken Yaşamı ve Eğitimi
Nüzhet Gökdoğan, 14 Ağustos 1910’da İstanbul’un Fındıklı semtinde doğdu. Babası Atatürk’ün silah arkadaşlarından Mehmet Zihni Toydemir, annesi Nebihe Hanım’dır. İlkokula 1917’de Tünel’deki Alman Mektebi’nde başlamıştır ancak okulun kapanması üzerine eğitimine farklı kurumlarda devam etmiştir. Türkçeyi öğrenmesi için Bezm-i Alem İnas Sultaniyesi’ne yatılı olarak gönderilmiş daha sonra Şişli Terakki ve Erenköy Kız Lisesi’nde eğitim almıştır.
1928 yılında, Atatürk’ün yönlendirmesi ve devlet bursuyla Fransa’ya gönderildi. Lyon Üniversitesi’nde matematik eğitimi aldı, ardından Paris Üniversitesi’nde fizik eğitimi gördü. 1933’te Paris Gözlemevi’nde staj yaparken gösterdiği başarı nedeniyle orada kalması teklif edildi; ancak "bu millete borcumuz var" diyerek teklifi geri çevirdi ve Türkiye’ye döndü.
Akademik Kariyeri ve Bilimsel Katkıları
1934’te İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Astronomi Enstitüsü’ne ilk Türk doçent olarak atandı. Burada, Ord. Prof. Dr. Erwin Finlay Freundlich’in gözetiminde doktora tezi hazırladı, “Contributions aux Recherches sur l’existence d’une Matière Obscure Interstellaire Homogène Autour du Soleil” başlıklı bu tez, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi'nin kayıtlarına geçen ilk doktora tezidir.
1940’ta William M. Smart’ın Spherical Astronomy kitabını Türkçeye çevirerek Kürevî Astronomi adıyla yayımladı. Aynı yıl liseler için Astronomi adlı ders kitabını da hazırladı. Gökdoğan’ın araştırmaları, özellikle Güneş gözlemleri ve yıldız atmosferleri üzerine yoğunlaşmıştır. 1961’de yayımladığı, Güneş fotosferindeki element bolluklarının belirlenmesine dair Fransızca bilimsel makalesi bu alandaki önemli katkılarındandır.
1958’de İstanbul Üniversitesi Astronomi Kürsüsü’nün başına geçti ve 22 yıl boyunca bu görevi sürdürdü. Avrupa’daki rasathanelerle iş birliği içinde uluslararası projeler gerçekleştirdi. Öğrencileriyle birlikte Türkiye’de astrofiziksel araştırmaları sistematik hale getirdi.
Toplumsal Rolü ve Akademik Öncülüğü
1954 yılında Fen Fakültesi dekanlığına seçilerek Türkiye’nin ilk kadın dekanı oldu. 1948’de İstanbul Üniversitesi Senatosu’na girerek yine bir ilki gerçekleştirdi: Türkiye’nin ilk kadın senatörü oldu. Aynı yıl Cahit Arf ve Mustafa İnan ile birlikte Türk Matematik Derneği’nin kurucuları arasında yer aldı.
Kadınların yükseköğrenim ve bilimdeki temsili için çaba gösterdi. 1949’da Süreyya Ağaoğlu ve Remziye Hisar gibi öncü kadınlarla birlikte Türk Üniversiteli Kadınlar Derneği’ni kurdu; dört dönem başkanlık yaptı. Ayrıca 20 yıl boyunca Türk Astronomi Derneği’nin başkanlığını yürüttü.
Eserleri ve Yayınları
Nüzhet Gökdoğan, hem telif hem de çeviri birçok akademik esere imza atmıştır. Başlıca kitapları arasında:
- Dünyanın Yapısı (1940)
- Spektroskopiye Giriş (1978)
- Kozmografya (W. Gleisberg ile, 1952)
- Astronomi (lise dersi için, 1947)
Ayrıca ulusal ve uluslararası birçok bilimsel dergide yayımlanmış onlarca makalesi vardır. Bunlar arasında yıldız atmosferleri üzerine çalışmaları, büyüme eğrisi kuramı ve Güneş lekelerinin kökenine dair analizleri öne çıkar.
Mirası ve Ölümü
Gökdoğan, eğitimi teşvik eden, özgür düşünceyi temel alan bir akademik yaşam biçimini benimsemiştir. Öğrencileriyle her zaman işbirliği içinde çalışmış, onları bilimsel üretkenliğe teşvik etmiştir. Emekliliğinden sonra bile bilimsel toplantılara katılmayı sürdürmüş, Türkiye’de gökbilimin kurumsallaşmasına öncülük etmiştir.
23 Nisan 2003’te, 93 yaşında yaşamını yitirmiştir.
