Ön bellek (cache), bilgisayar sistemlerinde ve diğer dijital cihazlarda, gelecekte daha hızlı erişim sağlamak amacıyla sık kullanılan veya yakın zamanda erişilmiş verilerin geçici olarak saklandığı yüksek hızlı bir veri depolama katmanıdır. Temel amacı, ana depolama birimlerine (örneğin, sabit disk sürücüler, katı hal sürücüler, ana bellek) kıyasla daha yavaş olan erişim sürelerini azaltarak sistem performansını artırmaktır. Ön bellekler, farklı seviyelerde ve farklı teknolojilerle uygulanabilir ve modern bilgi işlem sistemlerinin verimli çalışmasında kritik bir rol oynarlar. İşletim sistemlerinden web tarayıcılarına, merkezi işlem birimlerinden (CPU) içerik dağıtım ağlarına (CDN) kadar geniş bir yelpazede kullanılırlar.

Çalışma Prensibi

Ön belleğin temel çalışma prensibi, "zamansal yerellik" (temporal locality) ve "uzamsal yerellik" (spatial locality) ilkelerine dayanır. Zamansal yerellik ilkesi, yakın zamanda erişilen verilere gelecekte tekrar erişilme olasılığının yüksek olduğunu ifade eder. Uzamsal yerellik ilkesi ise, belirli bir adrese erişildiğinde, bu adrese yakın konumdaki verilere de kısa süre içinde erişilme olasılığının yüksek olduğunu belirtir.

Bu ilkeler doğrultusunda, bir veri öğesine ilk kez erişildiğinde, bu veri yalnızca ana depolama biriminden alınmakla kalmaz, aynı zamanda ön belleğe de kopyalanır. Bir sonraki sefer aynı veri öğesine veya uzamsal olarak yakınındaki bir veri öğesine erişim gerektiğinde, sistem öncelikle ön belleği kontrol eder. Eğer istenen veri ön bellekte bulunuyorsa ("cache hit" olarak adlandırılır), ana depolama birimine gitmeye gerek kalmadan çok daha hızlı bir şekilde erişim sağlanır. İstenen veri ön bellekte bulunmuyorsa ("cache miss" olarak adlandırılır), veri ana depolama biriminden alınır ve gelecekteki erişimleri hızlandırmak amacıyla ön belleğe de yerleştirilir.

Ön bellekler, sınırlı bir kapasiteye sahip olduklarından, yeni veriler eklendikçe eski verilerin silinmesi gerekebilir. Bu silme işlemine "cache eviction" denir ve hangi verilerin silineceğini belirlemek için çeşitli algoritmalar (örneğin, En Az Kullanılan - Least Recently Used (LRU), En Sık Kullanılan - Most Frequently Used (MFU), İlk Giren İlk Çıkar - First-In First-Out (FIFO)) kullanılır. Amaç, gelecekte tekrar erişilme olasılığı en düşük olan verileri ön bellekten çıkararak, daha önemli veriler için yer açmaktır.

^{Yapay zeka ile üretilmiştir.}

Ön Bellek Türleri ve Seviyeleri

Bilgisayar sistemlerinde farklı seviyelerde ve farklı amaçlara hizmet eden çeşitli ön bellek türleri bulunur:

• CPU Ön Belleği: Merkezi işlem birimine entegre edilmiş yüksek hızlı ön belleklerdir. Verilere ana bellekten çok daha hızlı erişim sağlayarak işlemci performansını önemli ölçüde artırırlar. CPU ön bellekleri genellikle üç seviyede (L1, L2, L3) bulunur. L1 ön belleği en küçük ve en hızlı olanıdır ve çekirdeğe en yakındır. L2 ön belleği L1'den daha büyüktür ve biraz daha yavaştır, ancak yine de ana bellekten çok daha hızlıdır. L3 ön belleği ise en büyük ve en yavaş olanıdır ve birden fazla çekirdek tarafından paylaşılabilir.
• Ana Bellek Ön Belleği: Bazı sistemlerde, ana belleğin bir bölümü sık erişilen verileri tutmak için ön bellek olarak kullanılabilir. Bu, disk tabanlı sanal belleğe erişim ihtiyacını azaltarak performansı iyileştirebilir.
• Disk Ön Belleği: Sabit disk sürücülerinde (HDD) ve katı hal sürücülerinde (SSD) bulunan ön belleklerdir. Sık erişilen disk bloklarını saklayarak dosya ve uygulama yükleme sürelerini hızlandırırlar. SSD'lerde DRAM tabanlı ön bellek yaygın olarak kullanılır.
• Web Tarayıcı Ön Belleği: Web tarayıcıları, sık ziyaret edilen web sitelerinin statik içeriklerini (HTML dosyaları, CSS, JavaScript, resimler vb.) yerel diskte saklar. Bu, aynı siteye tekrar erişildiğinde sayfaların daha hızlı yüklenmesini sağlar.
• Sunucu Ön Belleği: Web sunucuları ve diğer sunucu uygulamaları, sık istenen verileri (örneğin, veritabanı sonuçları, statik dosyalar) ön bellekte tutarak istemcilere daha hızlı yanıt verilmesini sağlarlar.
• İçerik Dağıtım Ağı (CDN) Ön Belleği: CDN'ler, web içeriğini kullanıcılara coğrafi olarak daha yakın sunucularda ön belleğe alarak yükleme sürelerini kısaltır ve bant genişliği kullanımını optimize ederler.
• DNS Ön Belleği: Domain Name System (DNS) çözümleyicileri, daha önce çözümlenen alan adı-IP adresi eşleşmelerini belirli bir süre ön bellekte saklar. Bu, aynı alan adına tekrar erişildiğinde DNS sorgusu yapma ihtiyacını ortadan kaldırarak internet erişimini hızlandırır.

^{Yapay zeka ile üretilmiştir.}

Ön Bellek Yönetimi ve Algoritmaları

Etkili bir ön bellek yönetimi, sistem performansını en üst düzeye çıkarmak için kritik öneme sahiptir. Ön bellek yönetimi, ön belleğe hangi verilerin yerleştirileceğini, ne kadar süreyle saklanacağını ve hangi verilerin silineceğini belirleyen politikaları ve algoritmaları içerir.

• Yerleştirme Politikaları: Bir veri öğesi ana depolama biriminden alındığında, ön belleğin hangi konumuna yerleştirileceğini belirler. Basit politikalar arasında ilk boş konuma yerleştirme veya belirli adresleme şemalarına göre yerleştirme bulunur.
• Saklama Politikaları: Verilerin ön bellekte ne kadar süreyle tutulacağını belirler. Bu, verinin ne kadar sık kullanıldığına veya ne kadar önemli olduğuna bağlı olabilir.
• Silme Politikaları (Eviction Policies): Ön bellek dolduğunda hangi verilerin silineceğini belirler. Yaygın silme algoritmaları şunlardır:
• En Az Kullanılan (LRU): En uzun süredir erişilmeyen veriyi siler. Zamansal yerellik ilkesine dayanır.
• En Sık Kullanılan (MFU): En az sayıda erişilen veriyi siler. Sık kullanılan verilerin ön bellekte tutulmasını amaçlar.
• İlk Giren İlk Çıkar (FIFO): Ön belleğe ilk giren veriyi siler. Basit bir algoritmadır ancak erişim sıklığını dikkate almaz.
• Rastgele Silme (Random Replacement): Rastgele bir veri bloğunu siler. Performansı diğer algoritmalara göre genellikle daha düşüktür.
• Optimal Silme (OPT): Gelecekte en uzun süre kullanılmayacak olan veriyi siler. Teorik bir algoritmadır ve gerçek zamanlı uygulamalarda kullanılamaz çünkü gelecekteki erişim örüntülerini önceden bilmeyi gerektirir.

Performans Metrikleri

Ön bellek performansını değerlendirmek için kullanılan temel metrikler şunlardır:

• Vuruş Oranı (Hit Rate): Ön bellekte bulunan ve istenen veri sayısının toplam erişim sayısına oranıdır. Yüksek bir vuruş oranı, ön belleğin etkin bir şekilde çalıştığını gösterir.
• Kaçırma Oranı (Miss Rate): Ön bellekte bulunmayan ve ana depolama biriminden alınması gereken veri sayısının toplam erişim sayısına oranıdır (Kaçırma Oranı = 1 - Vuruş Oranı). Düşük bir kaçırma oranı istenir.
• Ortalama Erişim Süresi (Average Access Time): Ön belleğe erişim süresi ile ana belleğe erişim süresinin vuruş ve kaçırma oranlarına göre ağırlıklı ortalamasıdır. İyi bir ön bellek sistemi, ortalama erişim süresini önemli ölçüde azaltır.