Orman yangını, orman ekosisteminde bulunan yanıcı maddelerin kontrolsüz şekilde yanması ile ortaya çıkan doğal afetlerdir. Bu olaylar; atmosferik, biyolojik ve insan kaynaklı faktörlerin etkisiyle gelişebilmektedir. Yangınlar, geniş alanlara yayılabildiğinden dolayı orman ekosisteminde büyük tahribatlara neden olurlar.

^{Orman Yangını Esnasında Çekilmiş Fotoğraf (AA)}

Nedenleri

Orman yangınlarının nedenleri, genel olarak doğal ve antropojenik (insan kaynaklı) olmak üzere iki ana başlık altında incelenmektedir.

Doğal Nedenler

Doğal orman yangınları, herhangi bir beşeri müdahale olmadan, çevresel veya atmosferik koşulların etkisiyle meydana gelir. Bu nedenler, genellikle aşağıdaki alt başlıklarda toplanabilir:

• Yıldırım Düşmesi: En yaygın doğal yangın kaynağıdır. Yıldırım çarpmaları, kuru ve yanıcı orman örtüsünde yüksek sıcaklık etkisiyle yangın başlatabilir. Özellikle kurak mevsimlerde toprak neminin düşük olması, yıldırım kaynaklı yangınların daha kolay tutuşmasına neden olur.

• Aşırı Kuraklık ve Sıcaklık Artışı: Uzun süreli yağışsız dönemler sonucu oluşan düşük nem, orman bitki örtüsünün kurumasına ve yanıcılığın artmasına neden olur. Bu koşullar altında bir kıvılcım dahi geniş çaplı bir yangına dönüşebilir.

İnsan Kaynaklı Nedenler

İstatistiksel veriler, orman yangınlarının büyük çoğunluğunun insan kaynaklı olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenler, kasıtlı ya da kasıtsız olarak ormanlık alanlarda yangına sebebiyet verebilmektedir:

• Anız Yakma: Tarımsal alanlarda hasat sonrası tarladaki artıkları yakmak amacıyla yapılan uygulama, kontrolsüz şekilde ormanlara sıçrayarak yangınlara neden olabilir. Özellikle ormana yakın köylerde yaygındır.

• Piknik Ateşi ve Kamp Faaliyetleri: Ormanlık alanlarda yakılan ateşin söndürülmeden bırakılması veya rüzgârla kıvılcımların yayılması yangın başlatabilir. Ateşin güvenlik çemberi olmadan yakılması, riski artırır.

• Sigara İzmaritleri: Yanmakta olan izmaritlerin kuru ot, çalı ve yapraklar üzerine atılması sonucu yangın çıkabilir. Bu tür vakalar yol kenarlarında sıkça gözlemlenir.

• Enerji Nakil Hatları: Ormanlık alanlardan geçen yüksek gerilim hatları, fırtına veya aşırı yüklenme gibi durumlarda kıvılcım çıkarabilir. Bu kıvılcımlar kuru bitki örtüsünü tutuşturarak yangın başlatabilir.

• Ulaşım ve Trafik Kaynaklı Etmenler: Motorlu araçlardan çıkan egzoz ısısı, metal yüzeylerden gelen yansıma veya fren disklerinden çıkan kıvılcımlar, orman yollarında yangınlara sebebiyet verebilir.

• Kundaklama (Kasıtlı Yangın Çıkarma): Hukuki, ekonomik ya da psikolojik nedenlerle bazı bireyler bilinçli olarak yangın çıkarabilmektedir. Kundaklama vakaları, özellikle orman vasfını yitirmiş alanların imara açılmasıyla ilişkilendirilen bölgelerde dikkat çeker.

• Atık ve Cam Şişeler: Ormanlık alanlara bırakılan cam şişe ve metalik yüzeyler, güneş ışığını mercek gibi yoğunlaştırarak bitki örtüsünü tutuşturabilir.

Yangının Yayılma Dinamikleri

Orman yangınlarının yayılımı, çeşitli çevresel ve fiziksel etmenlerin bir araya gelmesiyle şekillenir. Yangının ilerleme hızı, yönü ve kapsamı; özellikle meteorolojik koşullar, topografik yapı ve yanıcı madde yükü gibi faktörlerin etkileşimine bağlı olarak değişkenlik gösterir.

Rüzgâr

Rüzgâr, yangın yayılımında en etkili dışsal faktörlerden biridir. Aşağıdaki etkileriyle yangını önemli ölçüde hızlandırabilir:

• Alevleri yanmamış alanlara taşır.
• Kıvılcımları uzak mesafelere sürükleyerek spot yangınlar oluşturur.
• Yanıcı maddelerin kurumasını hızlandırır.
• Alevin yönünü ve boyunu değiştirerek daha geniş alanlara yayılım sağlar.

Rüzgârın hızı arttıkça yangının ilerleme hızı da doğrusal olarak artar. 30–40 km/s üzerindeki rüzgâr hızlarında, yangının kontrol altına alınması önemli ölçüde güçleşir.

Nem (Bağıl Nem ve Yakıt Nem Oranı)

Havanın bağıl nem oranı düştükçe, orman tabanındaki ölü örtü ve ince yanıcı maddelerin nem oranı da azalır. Kuruyan bitki örtüsü daha düşük sıcaklıkla tutuşabilir hâle gelir.

• %30’un altındaki bağıl nem oranları, yüksek yangın riski anlamına gelir.
• Bitkisel yakıtlardaki %10’dan düşük nem oranı, yangının başlangıcını ve yayılımını kolaylaştırır.

Nem oranı arttıkça yangının ilerleme hızı azalır ve söndürme çalışmaları kolaylaşır.

Sıcaklık

Hava sıcaklığı yükseldikçe hem yakıt nem oranı düşer hem de tutuşma sıcaklığına ulaşmak daha kolay hâle gelir.

• 30 °C üzeri sıcaklıklarda orman yangınları için yüksek risk söz konusudur.
• Sıcak hava, bitki örtüsündeki uçucu bileşenlerin buharlaşmasına neden olarak tutuşabilirliği artırır.

Ayrıca sıcak hava genellikle düşük nemle birlikte seyrettiğinden yangın riski daha da yükselir.

Eğim (Topografya)

Arazi eğimi yangının yukarıya doğru yayılmasını kolaylaştırır.

• Alev, yamaç boyunca yukarıya yönelirken ısı yayılımı daha etkin olur.
• %30 eğimli bir arazide, yangının yayılma hızı düz zemine göre 2 katına kadar çıkabilir.

Yamaç boyunca yukarı hareket eden alev, önündeki yakıta daha fazla radyasyonla ısı aktarır ve daha erken tutuşma sağlar.

Yanıcı Madde (Yakıt) Miktarı ve Türü

Yangının yayılmasında orman tabanındaki ince yakıtlar (kuru yaprak, çalı, iğne yaprak, ölü otlar) büyük rol oynar. Bu tür yakıtlar;

• Kolay tutuşur ve yüksek sıcaklık üretir.
• Yangının ilerlemesini sürükleyici şekilde destekler.
• Reçineli ağaç türleri (özellikle çam türleri) yüksek uçucu madde içerdiğinden hızlı yanar.

Yoğun ve süreklilik arz eden yakıt örtüsü, yangının yatayda ve dikeyde geniş alanlara yayılmasına neden olur.

Ekolojik ve Ekonomik Etkiler

Orman yangınlarının sonuçları yalnızca ormanlık alanlarla sınırlı kalmayıp geniş bir ekosistem ve sosyoekonomik etki alanına yayılmaktadır. Bu etkiler ekolojik ve ekonomik olmak üzere iki temel başlık altında incelenebilir.

Ekolojik Etkiler

Orman yangınları, doğal ekosistemlerde çeşitli kısa ve uzun vadeli tahribatlara neden olmaktadır:

• Biyoçeşitliliğin Azalması: Yangınlar, orman ekosisteminde yaşayan bitki ve hayvan türlerinin yaşam alanlarını yok ederek tür çeşitliliğinde azalmaya neden olur. Özellikle endemik türler için bu durum geri dönüşü olmayan kayıplara yol açabilir. Yumurtlama dönemindeki hayvanlar, yuvalarından ayrılamayan yavrular ve toprak altı organizmaları yangınlardan doğrudan etkilenir.

• Toprak Verimliliğinin Düşmesi: Yangın sırasında toprağın üst tabakası yanarak organik madde içeriğini kaybeder. Bu durum toprakta besin döngüsünü bozar ve verimliliği düşürür. Ayrıca mikrobiyal yaşam da zarar görür, bu da uzun vadeli toprak rejenerasyonunu zorlaştırır.

• Ekosistem Dengesinin Bozulması: Bitki örtüsünün ortadan kalkması, fotosentez sürecinin durmasına ve besin zincirinin kopmasına neden olur. Bu durum hem flora hem de fauna üzerinde zincirleme etkiler oluşturur. Orman içerisindeki iklimsel denge (gölgeleme, nem tutma vb.) kaybolur.

• Erozyon Riskinin Artması: Bitkisel örtünün kaybı nedeniyle yağışlar sırasında yüzey akışı artar ve toprak kolayca taşınır hâle gelir. Bu durum, özellikle eğimli arazilerde erozyon ve sediment taşınımı gibi ikincil afet risklerini doğurur.

• Sera Gazı Salınımı ve İklim Değişikliği: Yanma sırasında ormanlardaki karbon stokları atmosfere CO₂ (karbondioksit) olarak salınır. Bu durum sera gazı birikimini artırarak küresel ısınmaya katkıda bulunur. Ayrıca yangın sonrası fotosentez kapasitesi azaldığı için atmosferdeki karbon geri emilemez hâle gelir.

Ekonomik Etkiler

Orman yangınları, birçok sektörde doğrudan ve dolaylı ekonomik kayıplara neden olur:

• Ormancılık Faaliyetlerinin Aksaması: Odun üretimi, reçine ve odun dışı orman ürünleri (örneğin mantar, kekik, kozalak) gibi ekonomik faaliyetler, yangın nedeniyle sekteye uğrar. Hasar gören ağaçlar ticari değerini kaybeder.

• Turizm Gelirlerinin Azalması: Yangınlar, doğal güzelliklerin zarar görmesi ve rekreasyon alanlarının tahrip olması sonucu ekoturizm ve doğa turizmini olumsuz etkiler. Millî parklar ve kamp alanları uzun süre kapalı kalabilir.

• Can ve Mal Kayıpları: Yerleşim alanlarına yakın orman yangınlarında evler, tarım alanları, hayvancılık tesisleri zarar görebilir. Bazı vakalarda can kayıpları da yaşanabilmektedir. Ayrıca yangın nedeniyle tahliyeler, iş gücü kaybı ve sosyal mağduriyetler ortaya çıkar.

• Altyapı Zararları: Enerji iletim hatları, telefon direkleri, ulaşım yolları gibi altyapı unsurları yangınla birlikte hasar görebilir. Bu da hem onarım maliyeti doğurur hem de hizmet kesintisine neden olur.

• Yangınla Mücadele Maliyetleri: Yangının söndürülmesi için hava araçları, kara araçları, personel, lojistik ve destek hizmetleri kullanılır. Bu süreç büyük bir ekonomik yük oluşturur. Uzun vadeli rehabilitasyon ve ağaçlandırma çalışmaları da ek maliyetler doğurur.

Mücadele Yöntemleri

Orman yangınlarıyla mücadele, hem yangın öncesi risklerin azaltılmasına yönelik önleyici stratejileri hem de yangın başladıktan sonra yangını kontrol altına alma amacıyla yürütülen bastırıcı müdahale tekniklerini kapsamaktadır. Etkili yangın yönetimi, bu iki yaklaşımın birbirini tamamlayacak şekilde planlanmasını gerektirir.

^{Orman Yangını İle Mücadele Eden Çalışanlar (AA)}

Önleyici Yöntemler (Proaktif Mücadele)

Yangının çıkmasını engellemek ve yayılmasını zorlaştırmak amacıyla yapılan yapısal ve yönetsel faaliyetlerdir. Bu stratejiler, yangın riskinin yüksek olduğu bölgelerde özellikle önem taşır.

• Orman İçi Yolların Açılması: Yangın esnasında araçların erişimini kolaylaştırmak ve yangının ilerleyişini kesintiye uğratmak amacıyla oluşturulan yollar, hem lojistik destek sağlar hem de yangın bariyeri işlevi görür.

• Yanıcı Madde Temizliği (Yakıt Yönetimi): Orman tabanında biriken kuru yaprak, dal, çalı ve ölü örtü gibi kolay tutuşabilir materyallerin periyodik olarak temizlenmesi, yangının tutuşma olasılığını ve yayılma hızını azaltır. Ayrıca kontrollü otlatma ve mekanik temizleme gibi yöntemler kullanılır.

• Eğitim ve Bilinçlendirme Çalışmaları: Yerel halk, ormancılar ve piknikçiler başta olmak üzere toplumun tüm kesimlerinin bilgilendirilmesi, insan kaynaklı yangınların önlenmesinde önemli rol oynar. Afiş, seminer, tatbikat ve medya kampanyaları bu kapsamda yürütülür.

• Erken Uyarı Sistemleri: Yüksek riskli bölgelerde yerleştirilen yangın gözetleme kuleleri, ısı ve duman algılayıcı sensörler, kameralar ve yapay zekâ tabanlı görüntü işleme sistemleri ile yangınlar erken aşamada tespit edilerek hızlı müdahale imkânı sağlanır.
• 
  
• Meteorolojik İzleme ve Risk Haritalama: Sıcaklık, rüzgâr hızı, nem oranı gibi verilerin izlenmesiyle yangın çıkma olasılığı tahmin edilir ve riskli bölgeler haritalandırılır. Bu bilgiler, hem önleyici planlama hem de operasyonel müdahale için temel oluşturur.

Bastırıcı Müdahale Yöntemleri (Reaktif Mücadele)

Yangın başladıktan sonra alevlerin söndürülmesi veya ilerleyişinin durdurulması amacıyla uygulanan fiziksel müdahaleleri kapsar.

Kara Araçlarıyla Müdahale

• Arazözler: Su taşıma ve püskürtme kapasitesine sahip araçlardır. Yangın sahasında karadan doğrudan müdahale sağlarlar.
• İtfaiye Ekipleri ve Personel: Eğitilmiş yangın işçileri, elle veya motorlu ekipmanlarla yangına müdahale eder.
• Greyder ve Dozerler: Yangın şeritleri açmak ve alevlerin yayılmasını önlemek amacıyla kullanılır.

Havadan Müdahale

• Yangın Söndürme Uçakları: Özellikle geniş alanlara su veya yangın söndürücü kimyasal (retardant) boşaltarak yangını bastırmak amacıyla görev yaparlar.
• Helikopterler: Özellikle dağlık ve ulaşılması zor bölgelerde su sepetleriyle (bambi bucket) yangına noktasal müdahale sağlarlar.

Su Toplama Havuzları ve İkmal Noktaları

Yangın sahasına yakın alanlara kurulan su havuzları, hem kara araçlarının hem de hava araçlarının hızlı su ikmali yapmasına olanak tanır. Özellikle helikopterler için vazgeçilmezdir.

Yangın Söndürücü Kimyasallar

Retardant adı verilen özel kimyasal maddeler, yanmayı geciktirici veya önleyici etki gösterir. Bu maddeler hem havadan hem karadan uygulanabilir. Isının iletimini keserek yangının yayılmasını yavaşlatırlar.