Pareto diyagramı (Pareto şeması) verilerin önem derecelerine göre sıralanmış çubuk grafik biçimidir. Çubukların uzunlukları her bir sorunun veya nedenin frekansını veya maliyetini temsil eder ve en uzun çubuk solda olacak şekilde azalan düzende sıralanır. Çubukların üzerinde ayrıca bu değerlerin kümülatif yüzdesini gösteren eğri yer alır.

^{Pareto Grafikleri ve 80-20 Kuralı (NSW)}

Tarih

20. yüzyılda Vilfredo Pareto’nun “vital few – trivial many” (önemli azınlık – önemsiz çoğunluk) kuralı çerçevesinde geliştirilmiştir. Pareto, 1906’da İtalya arazi dağılımının %80’inin nüfusun %20’sine ait olduğunu ve bu dağılımın genelleştirilebileceğini fark etmiştir. Birçok sistemde sonuçların büyük çoğunluğu az sayıda nedenin etkisiyle oluşur. Bu 80/20 kuralı olarak anılan ilke, Joseph Juran tarafından kalite yönetimine uyarlanmış ve Pareto grafiğinin temelini oluşturmuştur. Juran, çubuk grafiğe kümülatif yüzde eğrisini ekleyerek kritik faktörlerin (önemli azınlık) kolayca belirlenmesini sağlamış, kullanılmaya başlamıştır.

Kullanım Amaçları ve Analitik Faydalar

Pareto diyagramı, karmaşık veri setindeki en yaygın veya en etkili sorunların hızla saptanmasına imkân verir. Bu sayede kalite iyileştirme veya süreç geliştirme çalışmalarında kaynaklar “önemli azınlığı” oluşturan az sayıda faktöre öncelikli olarak yönlendirilebilir. Grafik, sorun veya hata türlerinin frekans dağılımını görsel olarak ortaya koyar; en sık rastlanan nedenler kolayca görülür ve bunların toplam sorunlar içindeki payı (örneğin %80 eşiği) belirginleşir. Böylece gereksiz çaba ve maliyet azalır. ASQ’ya göre Pareto diyagramı problem frekansını analiz eden temel bir araçtır ve ekiplerin en büyük etkiyi yaratacak sorunlara odaklanmasını sağlar. Pareto analizi, bir konunun “önemli azınlık” etkenlerini ortaya koyarak karar vermeyi kolaylaştıran ve problem çözümünde zamanı etkin kullandıran bir tekniktir.

Başlıca Kullanım Alanları

Pareto diyagramı, kalite yönetimi, süreç iyileştirme ve üretim gibi pek çok alanda kullanılır. Örneğin üretim hatalarının veya hata çeşitlerinin analizinde, hangi tür hataların toplam problemlerin büyük kısmını oluşturduğu belirlenebilir. Süreç geliştirme projelerinde (örneğin Altı Sigma’nın DMAIC yöntemi) hangi değişkenlerin en kritik olduğu saptamak için Pareto grafikleri temel araçlardan biridir. Sağlık sektöründe hasta güvenliği ve klinik hata analizlerinde (örneğin ilaç hatalarının türlerinin dağılımı) Pareto diyagramları kullanılarak “vital few” sebepler tespit edilir. Kamu yönetiminde veya hizmet sektöründe halk şikayetleri ve geri bildirimlerin sınıflandırılıp önceliklendirilmesinde, BT ve yazılım alanında hata kayıtlarının analizi gibi durumlarda da bu yöntem faydalıdır. Ticari uygulamalarda ise müşteri şikayetleri veya satış verilerinde benzer %80/%20 ilişkileri gözlemlenir; örneğin müşteri şikayetlerinin %80’i tipik olarak müşterilerin %20’sinden gelir. Bu örnekler, Pareto diyagramının geniş bir sektör yelpazesinde problemleri öncelik sırasına koymada yararlı olduğunu göstermektedir.

Kalite Yönetimi Standartlarındaki Yeri

Pareto diyagramı, toplam kalite yönetimi ve süreç iyileştirme metodolojilerinin temel araçlarından biri olarak kabul edilir. ASQ, Pareto grafiğini yedi temel kalite kontrol aracından biri olarak tanımlar. Altı Sigma yöntemi de Pareto analizini sıkça kullanır; Zira Altı Sigma’da iyileştirme ekipleri, problemin “vital few” nedenlerini belirlemek için bu grafiklere başvurur. ISO 9001:2015 standardı açıkça bir araç gerektirmez, ancak sürekli iyileştirme ve veri destekli karar verme ilkelerini vurgular. Bu çerçevede Pareto diyagramı, KYS içinde veri analizinde önerilen yöntemlerden biridir. Örneğin ISO uyumlu sistemlerde, süreç iyileştirme ve düzeltici faaliyet planlamasında Pareto analizi kullanılarak en önemli sorunlar belirlenebilir.

Diyagramın Oluşturulması

Pareto diyagramı genellikle aşağıdaki adımlar izlenerek hazırlanır:

1. Veri toplama ve kategori belirleme: Çalışılan süreçteki problem türleri veya nedenler listelenir ve her birinin oluşma sayısı (ya da miktarı) kaydedilir.
2. Sıralama: Kategorilere ilişkin toplam değerler (frekans, maliyet vb.) azalan düzende sıralanır.
3. Yüzde ve kümülatif hesaplama: Her kategorinin toplam içindeki payı yüzde olarak hesaplanır ve kategorilerin kümülatif frekansı ile kümülatif yüzde değerleri bulunur.
4. Grafik oluşturma: Azalan sırayla bir çubuk grafik çizilir; soldaki dikey eksen frekansı (veya ilgili ölçümü), sağdaki eksen ise yüzdelik değeri gösterir. Son olarak kümülatif yüzde değerlerini gösteren bir eğri çizilir ve genellikle %80 eşiğini işaretlemek üzere yatay çizgi eklenir. Bu adımlar tamamlandığında Pareto diyagramı elde edilmiş olur.

Sınırlılıklar

Pareto diyagramı, güçlü bir analiz aracı olmakla birlikte bazı kısıtlamalar taşır. Öncelikle bu yöntem geçmiş verilere dayanır; gelecekteki farklı koşulları tahmin etmede garantili sonuç vermez. İkincisi, Pareto grafiği sadece sorunların veya nedenlerin kategorik dağılımını gösterir, nedenler arasındaki nedensel ilişkileri veya çözümleri doğrudan sunmaz. Üçüncü olarak, Pareto analizi niceliksel istatistikleri değil, kategorik karşılaştırmayı esas aldığından ortalama, standart sapma gibi istatistiksel bilgileri sağlamaz. Bu nedenlerle Pareto diyagramı genellikle diğer veri analiz yöntemleriyle birlikte kullanılır ve elde edilen sonuçlar ile yorumlanmalıdır.