Şanlıurfa culha dokumacılığı, yüzyıllardır sürdürülen geleneksel bir el sanatı olup, kent kültürünün köklü dokuma mirasını temsil eder. Temelinde el tezgâhlarında pamuk, yün ve ipek ipliklerin bezayağı veya dimi örgü teknikleriyle dokunması yatan bu zanaat, zamanla yerel halkın ihtiyaçlarına ve estetik anlayışına uygun kumaşların üretilmesini sağlamıştır. Coğrafi işaret olarak tescillenen culha dokuması, hem tarihî bir üretim geleneğini yaşatmakta hem de kadın istihdamı başta olmak üzere toplumsal ve ekonomik açılardan sürdürülebilir katkılar sunmaktadır.
Tarihî Arka Plan ve Kültürel Konum
Culha dokumacılığı, Osmanlı döneminden bu yana Şanlıurfa'da önemli bir üretim kolu olarak varlık göstermiştir. Evliya Çelebi'nin 17. yüzyılda Urfa’da pamuk ipliğinden kapı gibi sağlam bezler dokunduğunu ve bu bezlerin Musul bezinden daha üstün olduğunu yazması, bu zanaatın tarihî köklerini göstermektedir. 19. yüzyılın Halep Vilayet Salnamelerinde de kentte bez ve pamuklu aba üretiminden söz edilmektedir. Culhacılık, Şanlıurfa’nın geleneksel el sanatları arasında keçecilik, bakırcılık ve demircilik gibi zanaatlarla birlikte anılmış, uzun yıllar boyunca çarşı ve köylerde varlığını sürdürmüştür.
Üretim Yöntemi ve Teknik Özellikler
Culha kumaşı, geleneksel el tezgâhlarında dokunur. Üretimde kullanılan iplikler pamuk, yün, ipek veya suni ipek olabilir. En yaygın dokuma örgüsü bezayağı olup, zaman zaman dimi örgüsü de tercih edilir. Atkı ve çözgü iplikleri tezgâha yerleştirilip, gücü (ya da yerel adıyla “kücü”) çerçeveleri aracılığıyla ağızlık açılarak, mekik yardımıyla atkı iplikleri geçirilir. Dokuma işlemi, çözgülerin sabitliği, atkı sıklığı ve tarak kullanımıyla sıklaştırılarak tamamlanır.
Geleneksel tezgâhlar “çukur tezgâh” tipi olup, dokumacı ayaklarını tezgâhın altındaki çukura yerleştirerek çalışır. Malzeme olarak kullanılan pamuk ipliği yerel kaynaklı olmakla birlikte, günümüzde simli iplikler (floş) ve suni ipekler de kullanılmaktadır. Dokuma öncesi iplikler un ve su karışımıyla haşıllanır; bu işlem ipliğin dayanıklılığını artırır ve dokuma sürecini kolaylaştırır.
Ürün Türleri ve Kullanım Alanları
Culha dokuması, çeşitli ürün gruplarında karşımıza çıkar. Erkek ve kadın baş örtüsü olarak kullanılan yamşah (cefiye), gelin duvaklarında tercih edilen kırmızı renkli vala, kadın boy örtüsü ehram, genç kızların yarım örtüsü fıta, simit fırınlarında kullanılan kahke bezi, pamuktan dokunan izar gibi ürünler bölgesel giyim kültürünün parçalarıdır. Hışvalı, şakkalı, puşu, dümbüllü gibi desenli dokumalar ise genellikle şal, masa örtüsü, televizyon örtüsü ve yatak örtüsü gibi amaçlarla kullanılır. Bunlara ek olarak, erkeklerin beline sardığı sarı ağabağı gibi örneklerde dokuma üzerine nakış teknikleri de kullanılır.
Modern Uygulamalar ve Kurumsal Destek
Culha dokumacılığı, özellikle 21. yüzyılın başlarında kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Ancak Haliliye Belediyesi’nin öncülüğünde başlatılan “Dünden Bugüne Culha Dokumacılığı Projesi” ile bu geleneksel sanat yeniden canlandırılmıştır. GAP Bölge Kalkınma İdaresi tarafından desteklenen proje kapsamında Haliliye GESEM (Geleneksel El Sanatları Merkezi) bünyesinde Culha Atölyesi kurulmuş, burada 10 dokuma tezgâhı ile kadınlara istihdam olanağı sağlanmıştır. Proje çerçevesinde üretilen kumaşlar, modacı Çiğdem Akın’ın 18 tasarımıyla ulusal çapta tanıtılmıştır.
Coğrafi İşaret Tescili
Şanlıurfa culha dokuması, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında 09.08.2021 tarihinde “mahreç işareti” olarak tescillenmiştir. Tescil, Haliliye Belediyesi tarafından yapılmış olup, ürünün tüm üretim aşamalarının Şanlıurfa il sınırları içinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Denetimler Haliliye Belediyesi, Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile ŞURKAV temsilcilerinden oluşan denetim merciince yürütülmektedir.
Bugünkü Durum ve Yaygınlaştırma Çabaları
Geleneksel Culha dokumacılığı günümüzde eğitim atölyelerinde öğretilmeye devam etmektedir. Özellikle usta öğreticiler tarafından yeni kuşaklara aktarılmakta, kadınlar bu yolla hem gelir elde etmekte hem de kaybolmaya yüz tutmuş bir mirası yaşatmaktadır. Dokumacılığın sürdürülebilirliği için kamu destekli projeler, yerel tanıtım etkinlikleri ve modern tasarım uygulamaları bir arada yürütülmektedir.
