Seebeck etkisi, iki farklı iletken veya yarı iletken malzemenin uçlarının birleştirildiği kapalı bir devrede, bu uçlar arasında bir sıcaklık farkı oluşturulduğunda elektriksel potansiyel farkı meydana gelmesi olayıdır. 1821 yılında Alman fizikçi Thomas Johann Seebeck tarafından keşfedilmiştir. Seebeck, birleştirilmiş iki farklı metal telden oluşan devrede, bir birleşim noktasını ısıttığında pusula iğnesinin sapmasını gözlemlemiş, bu etkinin manyetik olduğunu düşünmüştür. Ancak daha sonra bu olayın sıcaklık farkı sonucu oluşan elektriksel bir akım olduğu anlaşılmıştır.

^{Seebeck etkisi (Yapay zeka ile üretildi)}

Fiziksel Mekanizma

Sıcaklık farkı altında, malzeme içerisindeki taşıyıcı parçacıklar (elektronlar veya delikler) sıcak uçtan soğuk uca doğru hareket eder. Bu taşıyıcı göçü, yük dağılımında bir dengesizlik yaratır ve malzeme boyunca bir elektrik alan oluşmasına neden olur. Böylece sıcaklık farkı elektrik potansiyeline dönüşür. Bu oluşan potansiyel farkı (gerilim), malzemenin Seebeck katsayısı ile sıcaklık farkının çarpımıyla orantılıdır.

Matematiksel İfade

Seebeck etkisi aşağıdaki denklemle tanımlanır:

^{Yapay zeka ile üretilmiştir}

Burada:

• ΔV: Oluşan termoelektrik gerilim (Volt),
• ΔT: Sıcaklık farkı (Kelvin),
• α: Seebeck katsayısı (V/K).

α), malzemenin özelliğidir ve kullanılan iki malzemenin Seebeck katsayılarının farkı, toplam etkinin büyüklüğünü belirler.

Seebeck Katsayısı ve Malzeme Özellikleri

Seebeck katsayısı, bir malzemenin ne kadar termoelektrik gerilim üretebildiğini belirleyen temel bir parametredir. Pozitif veya negatif olabilir; bu, malzemedeki baskın yük taşıyıcının (elektron ya da delik) türüne bağlıdır. Örneğin:

• Demir: +19 μV/K (0 °C’de),
• Konstantan: –35 μV/K (0 °C’de).

Yüksek Seebeck katsayısına sahip malzemeler, daha verimli termoelektrik dönüştürücüler üretmek için tercih edilir.

Uygulama Alanları

1. Termokupllar

Sıcaklık ölçümünde yaygın olarak kullanılan cihazlardır. İki farklı metalin uçları birleştirilerek oluşturulan termokupllar, Seebeck gerilimini ölçerek sıcaklık hakkında bilgi verir.

2. Termoelektrik Jeneratörler (TEG)

Isı enerjisini doğrudan elektrik enerjisine dönüştüren sistemlerdir. Uzay araçlarında radyoizotop termoelektrik jeneratörler, sanayi atık ısı geri kazanım sistemleri ve kırsal bölgelerdeki enerji toplama sistemleri buna örnek verilebilir.

3. Gömülü sensör sistemleri

Özellikle asfalt yüzeylerinden enerji toplanarak yol üzerindeki sensörlerin çalıştırılmasında kullanılır. Böylece kablolama ihtiyacı ortadan kalkar.

Avantajları ve Sınırlamaları

Avantajları

• Hareketli parça içermez, bakım gerektirmez.
• Sessiz ve uzun ömürlüdür.
• Mikro ölçekli sistemlere uygundur.

Sınırlamaları

• Düşük enerji dönüşüm verimliliği (%5–10).
• Yüksek performans için yüksek sıcaklık gradyeni ve özel malzeme gereksinimi.

İlgili Etkiler

• Peltier Etkisi: Bir elektrik akımı uygulandığında uçlarda ısı alışverişi meydana gelir. Seebeck etkisinin tersidir.
• Thomson Etkisi: Aynı malzeme boyunca hem sıcaklık gradyeni hem de elektrik akımı varsa gözlenir.

Günümüzdeki Araştırma ve Gelişmeler

Termoelektrik malzemelerin performansını artırmak amacıyla nanoyapılar, yüksek mobiliteli yarı iletkenler ve spin bazlı yeni fiziksel fenomenler (örneğin Spin Seebeck etkisi) üzerine yoğun araştırmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar, daha yüksek verimli termoelektrik cihazların geliştirilmesini amaçlamaktadır.